پس از بررسی دوره های مختلف در جلسات قبلی نوبت بررسی شرایط روز فرا می رسد. در این جلسه به موضوعاتی چون استقلال دانشگاه و آزادی های آکادمیک، حق تحصیل، آزادی نشریات و تشکل ها، مسائل صنفی و رفاهی، آیین نامه ها و قوانین مرتبط خواهیم پرداخت.
در جلسات قبل به بررسی دوره های مختلف جنبش دانشجویی ایران پرداختیم و همچنین نگاهی داشتیم به موضوع ارتباط جنبش دانشجویی با سایر جنبش های اجتماعی. در این جلسه نگاهی می اندازیم به مسائل و موضوعات روز جنبش دانشجویی مانند مساله استقلال دانشگاه و آزادی های آکادمیک، حق تحصیل، دانشجویان دربند، نشریات دانشجویی، تشکل های دانشجویی، شوراهای صنفی، کانون های فرهنگی و آیین نامه های مربوط به آنها. در این جلسه تلاش می کنیم با شناسایی مسائل روز؛ ظرفیت های در دسترس برای پیگیری مطالبات را هم بررسی نماییم.
شاید بتوان گفت که از همان ابتدای تاسیس نهاد دانشگاه در ایران، دو گروه مخالفان اصلی آزادی های آکادمیک بوده اند. یکی تجددستیزانی که با هر پدیده نو مخالفت می کنند و دانشگاه را به عنوان مرکز ترویج ارزش های مدرن خطری برای خود می بینند، و دیگری حاکمان اقتدارگرا که دانشگاه را تنها برای پرورش متخصصین و تکنوکرات های لازم برای اداره دستگاه حکومت می خواهند و با کارکرد آگاهی بخشی و پرسشگری آن سر سازش ندارند. با پیروزی انقلاب مردم ایران در سال ۵۷ به نظر می رسد این دو گروه با یکدیگر پیوند خوردند و جبهه متحدی را در جهت سرکوب نهاد دانشگاه و دانشگاهیان تشکیل دادند.
می توان گفت که در عرصه مسائل صنفی آرمان نهایی دانشگاهیان “استقلال دانشگاه” است. استقلال دانشگاه به معنی آن است که ارکان دانشگاه خود به شیوه ای دموکراتیک برای اداره دانشگاه تصمیم بگیرند و حکومت دخالتی در انتصاب روسا و مسئولین دانشگاهها یا سیاستگذاری برای آن ننماید. این ایده برای مدت کوتاهی در ابتدای انقلاب توسط نخستین رییس دانشگاه تهران دکتر محمد ملکی در این دانشگاه اجرا شد و شورایی متشکل از نمایندگان اساتید، دانشجویان و کارکنان به اداره دانشگاه پرداختند. با این حال بعد از انقلاب فرهنگی و شکل گیری شورای عالی انقلاب فرهنگی و استقرار نهادهای نمایندگی ولی فقیه و حراست ها در دانشگاه به نظر می رسد فاصله بسیاری با چنین آرمانی داریم. بنا بر این استقلال دانشگاه تنها می تواند یک هدف بلندمدت برای جنبش دانشجویی باشد که در این زمینه به گفتمان سازی بپردازند.
در کوتاه مدت اما می توان به دفاع از کیان دانشگاه دست زد که این موضوع را معمولا با عنوان دفاع از آزادی های آکادمیک معرفی می کنند. منظور از آزادی های آکادمیک مسائلی چون حق تحصیل، امکان استفاده از اساتید دگراندیش و مستقل و نیز آزادی فعالیت تشکل ها، گروهها و نشریات دانشجویی است. متاسفانه حق تحصیل افراد و گروههای مختلف در سالهای اخیر توسط حاکمیت پایمال شده که دفاع از حقوق این افراد ضروی است. از سوی دیگر اساتید زیادی به بهانه های مختلف از دانشگاهها اخراج شده یا به بازنشستگی دستوری و زودهنگام دچار شدند. می دانیم که برای استخدام اساتید در ایران صلاحیت علمی و پژوهشی کافی نیست و باید از فیلتر گزینش ایدئولوژیک عبور کرد. همچنین تشکل ها، گروهها و نشریات دانشجویی با چالش های جدی روبرو هستند که در ادامه به آنها اشاره خواهیم کرد.
مساله حق تحصیل به نوعی بنیادی ترین چالش امروز فعالان دانشجویی است. در سالهای گذشته ابزار محرومیت از تحصیل حتی تیغی برنده تر از زندانی کردن دانشجویان بود و توانست فعالیت های دانشجویی را با اختلال جدی روبرو کند. بنا بر این در دور جدید فعالیت های دانشجویی شایسته است که به حل سیستماتیک این موضوع توجه جدی شود. دانشجویان محروم از تحصیل معمولا در دو دسته اصلی قرار می گیرند: یکی دانشجویان ستاره دار و دیگری دانشجویانی که در حین تحصیل در کمیته های انضباطی محروم می شوند. دانشجویان ستاره دار کسانی هستند که در کنکور کارشناسی ارشد یا دکترا شرکت کرده اند اما به دلیل فعالیت هایشان در دوره قبلی در گزینش سازمان سنجش فاقد صلاحیت عمومی شناخته می شوند. علاوه بر این کمیته های انضباطی هم در دوره تحصیل می توانند فعالان دانشجویی را با احکام محرومیت موقت یا دائم از دانشگاه اخراج کنند. بهایی ها هم که به طور کامل از هر گونه حقی برای تحصیل در دانشگاههای ایران محروم هستند.
در سالهای قبل دانشجویانی مانند ضیا نبوی و مجید دری با تاسیس شورای دفاع از حق تحصیل به پیگیری این مطالبه پرداختند که با احکام سنگین روانه زندان شدند. علاوه بر آنها دانشجویانی مانند بهاره هدایت و مجید توکلی هم به دلیل فعالیت در تشکل های دانشجویی بازداشت و زندانی شدند. به نظر می رسد مساله دانشجویان زندانی هم یکی از موضوعاتی است که نباید آن را فراموش کرد. می توان در بیانیه ها، نشریات، سخنرانی ها و جلسات مختلف نام آنها را به شکل مداوم یادآوری کرد، دانشجویان نسل جدید را با آنها آشنا کرد و گاهی به خانواده های آنها سر زد. اینها اقداماتی است که در دوره های مختلف جنبش دانشجویی ایران از ابتدا تا امروز برای دفاع از دانشجویان دربند انجام شده است.
یکی از مسائل دیگر دانشگاههای ایران حضور و دخالت نهادهایی چون کمیته های انضباطی، نهاد نمایندگی ولی فقیه، و حراست است. کمیته انضباطی نهادی است که هدف اولیه آن رسیدگی به تخلفات احتمالی در محیط دانشگاه است. شاید فلسفه وجودی چنین نهادی را نتوان زیر سوال برد. حتی در گذشته زمانی دانشجویان از این ایده دفاع می کردند که اگر هم تخلفی در محیط دانشگاه رخ دهد باید در خود دانشگاه حل و فصل شود و جز در موارد استثنائی به قوه قضاییه و دادگاهها ارجاع نشود. با این حال کمیته های انضباطی خود به بازوی سرکوب حکومت در دانشگاهها تبدیل شدند و امروزه باید دانشجویان با رصد کردن فعالیت های این نهاد به اقدامات غیرقانونی آن واکنش نشان دهند. نهادهای نمایندگی ولی فقیه نیز به عنوان ابزار سلطه حوزه بر دانشگاه با بودجه های کلان فعالیت می کنند. آنها تقریبا در همه شوراهای مهم دانشگاه و تصمیم گیری های اساسی حضور دارند. حراست هم بازوی مستقیم وزارت اطلاعات در دانشگاه است تا فعالیت های دانشجویان را ثبت و گزارش کند.
تشکل های حکومتی و به ویژه بسیج دانشجویی یکی دیگر از ابزارهای کنترل دانشگاه توسط حکومت هستند. تشکل هایی چون جامعه اسلامی دانشجویان، انجمن های اسلامی مستقل، و دفترتحکیم وحدت طیف شیراز به عنوان گروههای دانشجویی نزدیک به حکومت معمولا همه بودجه های فرهنگی که اختصاص به فعالیت های دانشجویی دارد را از آن خود می کنند. بسیج دانشجویی هم به نوعی نماینده مستقیم سپاه پاسداران در دانشگاه است و مسئول آن توسط سازمان بسیج دانشجویی سپاه حکم مسئولیت خود را دریافت می کند. آنها علاوه بر دانشگاه از وزارت دفاع و سپاه هم بودجه دریافت می کنند و هدف اصلی خود را تحقق فرامین رهبری در دانشگاهها تعریف کرده اند. به نظر می رسد فعالان دانشجویی ضمن فاصله گیری از این تشکل های وابسته می توانند در مورد ماهیت آنها اطلاع رسانی کنند.
متاسفانه در قوانین و آیین نامه های مصوب توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی تنها فعالیت تشکل ها با عنوان تشکل اسلامی دانشجویان به رسمیت شناخته شده است. در واقع هر تشکل رسمی در دانشگاه حتما باید پسوند اسلامی را در نام خود داشته باشد تا بتواند مجوز فعالیت دریافت کند. بر اساس آیین نامه تشکل های اسلامی دانشجویان، هیاتی با عنوان هیات نظارت بر تشکل ها همه فعالیت های مربوط به تشکل ها از جمله صدور مجوز تاسیس، تایید اساسنامه، نظارت بر انتخابات شورای مرکزی، مجوز برنامه ها و نیز رسیدگی به تخلفات و شکایت ها را بر عهده دارد. این هیات شامل ریاست دانشگاه، نماینده ولی فقیه و نماینده دستگاه مربوطه (وزارت علوم، بهداشت، یا ریاست دانشگاه آزاد) است. اعتقاد و التزام به اسلام، ولایت فقیه و قانون اساسی از شرایط موسسان ذکر شده و التزام به ولایت مطلقه فقیه باید حتما در اساسنامه تصریح شود.
شوراهای صنفی دانشجویان یکی دیگر از ظرفیت هایی است که دانشجویان می توانند برای فعالیت خود از آن بهره بگیرند. مرجع نظارت بر شوراهای صنفی هم همان هیات نظارت بر تشکل ها است. در آیین نامه های مربوطه تاکید جدی شده که شوراهای صنفی تنها مجاز به فعالیت در امور صنفی و رفاهی واحد مربوطه هستند و منظور از امور صنفی و رفاهی مسائلی چون تغذیه، امور خوابگاهها و … اعلام شده است. نداشتن حکم کمیته انضباطی در حد توبیخ کتبی و بالاتر از شرایط لازم برای کاندیدا شدن در انتخابات شورای صنفی اعلام شده و حتی اگر بعد از انتخابات هم یکی از اعضا حکم کمیته انضباطی دریافت کند عضویت او در شورا ملغی می شود. همچنین هیات نظارت می تواند کلا شورای صنفی را به بهانه تخلف منحل کند و در صورت انحلال اعضای شورای منحل شده دیگر نمی توانند کاندیدای انتخابات دور جدید بشوند.
کانون های فرهنگی هم می توانند محلی برای فعالیت رسمی دانشجویان باشند. منظور از کانون های فرهنگی گروههایی است که در زمینه مسائلی چون فیلم و سینما، موسیقی، تئاتر، فرهنگ و اندیشه، محیط زیست و … زیر نظر مدیریت فرهنگی دانشگاه تشکیل می شوند. حداقل تعداد عضو لازم برای یک کانون فرهنگی 15 نفر است و حداقل 3 نفر به عنوان عضو موسس ضروری است که باید درخواست خود را به مدیریت فرهنگی دانشگاه ارائه بدهند. البته در صورتی که کانون مشابهی در دانشگاه وجود داشته باشد اجازه تاسیس کانون جدید داده نمی شود. کانون ها تنها مجاز به فعالیت در زمینه مجوز خود هستند.
نشریات دانشجویی همیشه یکی از بسترهای مناسب برای رشد جریانات دانشجویی و ارتباط گیری با بدنه دانشگاه بوده اند. در مورد نشریات هم قوانین محدودکننده ای وجود دارد. کمیته نظارت بر نشریات به ریاست معاونت دانشجویی و فرهنگی دانشگاه و با عضویت نماینده دفتر رهبری مسئولیت صدور مجوز و رسیدگی به تخلفات را در دست دارد. از جمله شرایط لازم برای صاحب امتیاز، مدیرمسئول و سردبیر نشریه این است که حکم محکومیت در کمیته انضباطی در حد توبیخ کتبی یا بالاتر را در پرونده خود نداشته باشند و به صلاحیت آنها به تایید کمیته نظارت بر نشریات دانشگاه برسد. همانطور که مشخص است یک حکم ساده در کمیته انضباطی می تواند فرد را از امکان حضور در شوراهای صنفی، نشریات دانشجویی، تشکل ها و … محروم کند. این یکی از ترفندهای رایج مسئولان دانشگاه برای محدود کردن فعالان دانشجویی شناخته شده در سالهای گذشته بوده است.
در کنار موارد ذکر شده در بالا باید به این اشاره کرد که دانشجویان معمولا خود را به قالب های رسمی فعالیت محدود نمی کنند. آنها از راههای غیررسمی برای سازمان دادن فعالیت خود می توانند استفاده کنند. فعالیت هایی چون جلسات کتابخوانی و بحث و گفتگو در کلاس ها و محیط دانشگاه، گفتگوهای خوابگاهی، اردوهای دسته جمعی و برنامه های کوهنوردی از اشکال سنتی فعالیت های غیررسمی دانشجویان است. در سالهای جدید با گسترش تکنولوژی های ارتباطی مانند اینترنت و شبکه های اجتماعی امکانات جدیدی هم پیدا شده که دانشجویان می توانند ورای نظارت مسئولین از آنها برای ارتباط گیری و سازماندهی خود استفاده کنند.