در این جلسه تلاش می شود مروری بر برخی تجربیات جنبش دانشجویی در کشورهای دیگر داشته باشیم. تجربه ۱۹۶۸ در اروپا، حادثه تیان آن من در چین و تجربه صربستان در این جلسه بررسی خواهد شد. همچنین با برخی سازمان های بین المللی دانشجویی آشنا خواهیم شد.

در جلسات گذشته به بررسی جنبش دانشجویی ایران از ابتدای تاسیس دانشگاه تا دوران انقلاب فرهنگی و رخوت بعد از آن پرداختیم. پیش از آن که به بحث و بررسی در مورد جنبش دانشجویی دهه ۷۰ و ۸۰ برسیم، بنا داریم نگاهی هم به جنبش های دانشجویی در کشورهای دیگر بیندازیم. جنبش های دانشجویی معمولا در دوره های مختلف با یکدیگر ارتباط داشته اند. حتی اگر این ارتباط مستقیم نبوده است؛ به شکل غیرمستقیم از تجربیات هم استفاده کرده و تاثیر گرفته اند. در این جلسه به بررسی سه مورد از مهمترین اتفاقات دانشجویی در کشورهای دیگر می پردازیم. جنبش مه ۱۹۶۸ فرانسه که ابتدا از دانشگاه شروع شد و سپس دامنه آن به جامعه کشیده شد، جنبش میدان تیان آن من در چین و همینطور جنبش آتپور در صربستان.

جنبش مه ۱۹۶۸

در واقع باید این جنبش را در بستر کلی تر وقایع دهه ۶۰ اروپا و آمریکا دید؛ با این حال می توان اوج آن را در ۴ هفته طوفانی ماه مه ۶۸ مشاهده نمود. این جنبش تاثیر زیادی بر روابط انسانی و زندگی مدنی جامعه داشت و الهام بخش هنرمندان، نویسندگان و روشنفکران زیادی شد که انبوه کتاب ها را در این زمینه نوشتند و سبک های هنری خاص را آفریدند. نگاههای متفاوتی به این جنبش وجود داشت: سارتر آن را گسترش آزادی و قدرت تخیل می دانست، هابرماس بر آن نام لیبرالیسم بنیادین نهاد، آرون آن را صرفا یک کارناوال می دید و اشمیت این جنبش را محصول روان پریشی توده ای خواند.

نقطه آغاز وقایع را می توان اعتراضات دانشجویان دانشگاه نانتر دانست که معتقد بودند اداره دانشگاه به سبک پادگان های نظامی است و محدودیت های رفتاری و انضباطی زیادی برای دانشجویان وضع شده است. این دانشجویان در اعتراض به اشغال ساختمان اداری دانشگاه دست زدند. دوم ماه مه بود که با دخالت پلیس دانشگاه به تعطیلی کشیده شد اما یک روز بعد همبستگی دانشجویان دانشگاه سوربن پاریس به ماجرا بعد تازه ای داد. اعتراضاتی که با خشونت بی سابقه پلیس و بازداشت ۳۰۰ دانشجو همراه شد. دانشجویان سه روز وقت صرف کردند تا دست به اعتراضی بزرگتر بزنند. تظاهرات بیست هزار دانشجو در روز ۶ مه و درگیری شدید میان پلیس و دانشجویان موجب زخمی شدن ۵۰ نفر شد.

اگرچه تلویزیون دولتی فرانسه اخبار اعتراضات را پوشش نمی داد؛ روزنامه ها در سطح وسیعی دست به انتشار ماجرا زدند. دانشمندان، روشنفکران و هنرمندان با دانشجویان اعلام همبستگی کردند اما ژنرال شارل دوگل رییس جمهور مقتدر فرانسه حاضر به عقب نشینی و امتیاز دادن نبود. دانشجویان سه خواسته اصلی خود را عقب نشینی پلیس از دانشگاه، بازگشایی دانشگاهها و آزادی دانشجویان زندانی اعلام کرده بودند. ۱۰ مه دانشجویان اعتراضات را به خیابان کشاندند و گفتند حالا که پلیس دانشگاه را اشغال کرده ما هم خیابان ها را اشغال می کنیم. آنها خیابان سنگربندی کردند تا بتوانند از خود در برابر حملات پلیس دفاع کنند.

 کنفدراسیون سراسری کار که مهمترین تشکل کارگری بود اعلام کرد که از روز ۱۳ مه یک اعتصاب سراسری را آغاز می کنند. یک روز پیش از شروع این اعتصاب نخست وزیر پمپیدو خواسته های دانشجویان را پذیرفت. با این حال روز بعد یک راهپیمایی یک میلیون نفره در پاریس برگزار شد. چند روز بعد کارخانه ها توسط دانشجویان اشغال و یک اعتصاب بی سابقه در فرانسه آغاز شد. مطالبات کارگران افزایش دستمزدها، کاهش ساعات کار و بهبود شرایط کار بود. ۱۷ مه کارکنان رادیو و تلویزیون دولتی فرانسه نیز به اعتصاب سراسری پیوستند. شهر پاریس در شرایطی شبیه به جنگ داخلی قرار گرفته بود.

 مردم به آرامی دچار تردید می شدند. از یکسو امکان پیروزی بر دولت میسر نبود و از سوی دیگر توافقی صورت نمی گرفت. محافظه کاران در مقابل دست به یک راهپیمایی در حمایت از ژنرال دوگل زدند. مردمی که از ناامنی و خلا سیاسی وحشت داشتند صحنه را ترک کردند. 12 ژوئن هرگونه تظاهرات سیاسی ممنوع اعلام شد و سازمان های دانشجویی چپ گرا غیرقانونی شدند. اواخر همین ماه هواداران ژنرال دوگل به یک پیروزی غیرمنتظره با اکثریت مطلق در انتخابات مجلس رسیدند. جنبش فروکش کردو بعد از آن تنها در فضای فرهنگی و هنری نشانه هایی از آن دیده شد.  

 اعتراضات میدان تیان آن من ۱۹۸۹

  جنبش چهارم ژوئن یا اعتراضات میدان تیان آن من در پکن یکی دیگر از حرکت هایی بود محرک اولیه آن دانشجویان بودند. این جنبش از ۱۵ آوریل تا ۵ ژوئن ۱۹۸۹ ادامه پیدا کرد و هدف اصلی آن اعتراض به حکومت حزب کمونیست چین بود. این اعتراضات در چند شهر چین رخ داد اما سرانجام با سرکوب شدید دولت، ممنوعیت فعالیت رسانه های خارجی و پاکسازی حزب حاکم پایان یافت.

 بسیاری معتقدند این جنبش نتیجه اصلاحات دنگ شیائوپنگ است که از سال ۱۹۷۸ آغاز شد. دانشجویان و روشنفکران معتقد بودند که این اصلاحات ناکافی است و مشاهده آزادی های سیاسی که گورباچف در شوروی داده بود این خواست را تقویت می کرد. دبیرکل حزب کمونیست چین به نام هویائو بانگ هم در سال ۱۹۸۷ خواهان سرعت بیشتر اصلاحات شده بود و در نهایت با مخالفت دیگران از مقام خود استعفا داده بود. مرگ ناگهانی دبیرکل سابق بر اثر حمله قلبی در ۱۵ آوریل ۱۹۸۹ جرقه اولیه اعتراضات را روشن کرد. شکل اولیه اعتراضات سوگواری برای وی بود اما در ادامه کار به تحصن دانشجویان در میدان تیان آن من کشید. دانشجویانی که خواهان اعاده حیثیت از دبیرکل سابق بودند.

۲۱ آوریل یکصد هزار دانشجو در میدان تجمع کردند و خواهان ملاقات با مقامات دولتی شدند. در روزهای بعدی تحصن دانشجویان در دانشگاه ادامه یافت. ۲۷ آوریل حکومت به معترضان هشدار داد و آنها را تهدید نمود تا دیگر به خیابان نیایند. با این حال ۵۰ هزار دانشجو بی توجه به این هشدار دوباره به خیابان ها آمدند. دانشجویان انجمن های وابسته به حزب کمونیست و حکومت را ترک کرده و انجمن های مستقلی تاسیس نمودند. تمرکز بر موضوع فساد اقتصادی و اداری موجب جلب حمایت کارگران صنایع و پشتیبانی گروههای بیشتری از مردم شد.

ماه مه دانشجویان اعلام اعتصاب غذا کردند و بیش از هزار نفر با جدیت در این برنامه مشارکت کردند. زمانی که ۷ روز از اعتصاب غذا گذشته بود دبیرکل کنونی حزب به میدان رفت. وی اعلام کرد که درهای گفتگو باز است و از دانشجویان خواست به اعتصاب غذا پایان دهند. به نظر می رسید نخبگان حاکم هم در مورد چگونگی مواجهه با این جنبش دچار اختلاف شده اند. گروهی که خواهان سرکوب شدید اعتراضات بودند دبیرکل را به علت جانبداری از تظاهرات دانشجویی برکنار کردند. در همین زمان دانشجویان تندیس الهه دموکراسی را به عنوان سمبل خود در میدان نصب کرده بودند.

سرانجام دستور حمله ارتش به مردم صادر شد. گروههای مردمی به مقاومت جدی پرداختند تا اجازه ندهند نظامیان وارد شهر شوند. آنها اتوبوس ها را آتش می زدند و در وسط خیابان ها قرار می دادند تا امکان حضور تانک های جنگی کاهش یابد. تصویر مردی که در برابر ستون تانک ها به تنهایی ایستاده و به مرد تانکی معروف شده است به سرعت به دنیا مخابره شد. مرد ناشناسی که مجله تایم او را یکی از ۱۰۰ چهره تاثیرگذار قرن بیستم معرفی کرد. از سرنوشت وی خبر دقیقی در دست نیست اما احتمال زیادی دارد که اعدام شده باشد.

حمله نیروهای نظامی ساعت ۱۰:۳۰ شب سوم ژوئن آغاز شد و ۵:۴۰ صبح روز بعد به پایان رسید. تعداد زیادی کشته و مجروح شده و میدان از مخالفان پاکسازی شده بود. در مورد شمار کشته شدگان آمارهای مختلفی منتشر شده است اما خبرنگاران خارجی حاضر در صحنه ادعا می کنند که بیش از ۳۰۰۰ نفر کشته شده اند. در روزهای بعد بسیاری از معترضین به ویژه کارگران محاکمه و اعدام شدند. حتی دو گوینده تلویزیون مرکزی که با دانشجویان همدلی کرده بودند تیرباران شدند.

در تحلیل این ماجرا باید به اختلافات استراتژیک و ایدئولوژیک درون جنبش اشاره کرد. اختلافاتی که حاضران را به دو دسته تندرو و میانه رو تقسیم کرد. هدف برخی از رهبران بازگرداندن چین به “مسیر حقیقی سوسیالیسم” بود و هدف عده ای دیگر برپایی یک سیستم دموکراتیک. در مجموع به نظر می رسد که دانشجویان تفکر استراتژیک نداشتند و بی تجربه بودند. آنها نمی دانستند چگونه از جناح های حکومت مستقل بمانند و چگونه به شکلی انتقاد کنند که زمینه ساز سرکوب فوری جنبش نشود. همچنین سازمان دهندگان نتوانستند مردم را وارد فاز اعتصاب و دست کشیدن از کار کنند.

اما نکته دردناک اینجاست که نسل جدید خاطره ای از آن روزها ندارد. یک تلویزیون آمریکایی در سال ۲۰۰۶ در دانشگاه پکن تصویر مرد تانکی را به چندین دانشجو نشان داد اما هیچ کدام نتوانستند بگویند موضوع عکس چیست. شاید بازماندگان این جنبش بزرگ باید تلاش بیشتری برای شناسایی آن به نسل های بعدی می کردند.

جنبش آتپور در صربستان

میلوسویچ رییس جمهور اقتدارگرای صربستان در دهه ۹۰ میلادی با کمک پلیس مخفی و نیروهای نظامی فضای سرکوب و ارعاب را بر این کشور حاکم کرده بود. جنبش آتپور به معنی مقاومت حرکتی بود که توسط دانشجویان علیه دیکتاتوری میلوسویچ سازماندهی شد. میلوسویچ سال ۹۶ در انتخابات محلی و شهرداری ها شکست خورده بود اما نتایج را نپذیرفته و انتخابات را باطل کرده بود. چند ماه اعتراض مردمی سبب شد تا سرانجام نتایج را بپذیرد و کنترل شهرداری ها را به مخالفان بدهد. اما این تازه آغاز ماجرا بود.

سال ۹۷ میلوسویچ در یک انتخابات مشکوک دوباره رییس جمهور شد و رسانه های مستقل و آزادی های دانشگاهی را محدود کرد. اکتبر ۹۸ دانشجویان دانشگاه بلگراد تشکیلاتی به نام آتپور راه انداختند و هدف خود را صربستان آزاد بیان کردند. آنها می خواستند با سرنگونی میلوسویچ شرایط را برای انتخابات آزاد و عادلانه فراهم سازند. مبارزه مسالمت آمیز و بی خشونت استراتژی اصلی آتپور بود. آنها می خواستند تا مردم را پشت سر یک کاندیدای واحد متحد کنند. اما آتپور رهبری رسمی نداشت تا حکومت نتواند سر جنبش را به سادگی قطع کند.

مهمترین مشکل آتپور این بود که مردم سرخورده را دوباره متقاعد کند که در اعتصابات سراسری شرکت کنند. در همین ایام ناتو صربستان را به دلیل امتناع میلوسویچ از تخلیه کوزوو بمباران کرد و تورمی سرسام آور کشور را در بر گرفت. دولت که کارآمدی لازم را در اداره کشور نداشت؛ بعد از قتل یکی از نزدیکان رییس جمهور آتپور را تروریست خواند. با اعلام غیرقانونی شدن آتپور هزاران نفر به جرم پوشیدن پیراهن آتپور بازداشت شدند. آتپور از طریق رسانه های محلی، سازمان های دولتی و وکلا به دفاع از بازداشت شدگان پرداخت

 تجمع در برابر بازداشتگاهها و اجرای برنامه های ورزشی و موسیقی یکی از برنامه های دیگر آتپور بود. آنها حتی طنز را به عنوان یک واکنش کلیدی و یک سلاح موثر به کار می بردند. مثلا بعد از غیرقانونی شدن عده زیادی پیراهن هایی را پوشیدند که روی آن نوشته بود “آتپور تروریست است!” سرکوب جوانان برای شوخی و فعالیت های مسالمت آمیز کار ساده ای نبود و موجب جلب پشتیبانی مردم می شد. حتی عده ای از طرفداران میلوسوویچ هم به آتپور پیوستند. شهرداری های محلی با آتپور همکاری می کردند و پلیس و ارتش هم بعد از چندی حاضر به اطاعت از میلوسویچ نبودند.

سرانجام انتخابات زودهنگام برگزار شد. آتپور با حمایت مالی آمریکا بیش از ۳۰ هزار ناظر انتخاباتی را آموزش داد تا جلوی تقلب احتمالی گرفته شود. سرانجام میلوسویچ در برابر ائتلاف اپوزیسیون دموکراتیک صربستان شکست خورد. او ابتدا حاضر به پذیرش نتیجه نبود اما اعتصاب عمومی بسیار گسترده در سال ۲۰۰۰ چاره ای برای او نگذاشت. میلوسویچ یک سال بعد بازداشت و در دادگاه بین المللی به اتهام جنایت جنگی محاکمه شد. او در سال ۲۰۰۶ و پیش از صدور حکم دادگاه در زندان درگذشت.