Search

English

جلسه دوم: تولد جنبش دانشجویی در ایران

فعالیت های اولیه جنبش دانشجویی از زمان تاسیس نهاد دانشگاه در ایران موضوع این جلسه است. همچنین رخداد ۱۶ آذر به عنوان نقطه عطفی در جنبش دانشجویی ایران و شرایط دشوار بعد از آن بررسی می شود.

نخستین بار در دورانی که عباس میرزا ولیعهد بود، برخی از ایرانیان برای ادامه تحصیل علوم جدید به اروپا رفتند. این روند در اواخر دوران قاجار و پهلوی اول ادامه یافت. در این دوران هسته های کوچکی از فعالان دانشجویی ایرانی در آلمان و فرانسه شکل گرفته بود. با این حال نقطه اصلی شکل گیری جریان دانشجویی در ایران تاسیس دانشگاه تهران در سال ۱۳۱۴ بود. دانشگاهی که در باغ جلالیه در شمال مرزهای تهران آن زمان ایجاد شد.

 به سبب رایگان بودن تحصیل در دانشگاه دانشجویانی از طبقات مختلف امکان حضور در دانشگاه را پیدا کردند. ویژگی های سنی دانشجویان همچون جوانی و روحیه آرمانخواهی و نداشتن دغدغه معیشت آنها را دارای روحیه خاصی نموده بود. این روحیه در پیوند با شرایط زمینه ای دانشگاه قرار گرفت. اینکه دانشگاه خود مشوق روح پرسشگری است سبب شد تا روحیه ظلم ستیزی از همان ابتدا در دانشگاه گسترش پیدا کند. این با خواست حکومت که انتظار داشت دانشگاه تنها محلی برای پرورش متخصصان بوروکرات و تکنوکرات باشد در تعارض بود.

 نخستین جرقه های اعتراضات دانشجویی در ایران تحت تاثیر گروه تقی ارانی موسوم به ۵۳ نفر بود. این گروه که اندیشه های چپ داشتند اولین اعتصاب صنفی دانشجویان را در سال ۱۳۱۵ و در اعتراض به نداشتن معلم و کمبود وسایل سازماندهی کردند. اما بعد از شهریور ۱۳۲۰ و به ویژه در دوران جنبش ملی شدن صنعت نفت بود که فعالیت های دانشجویی شکل جدی تری به خود گرفت. تصویب قانون استقلال دانشگاه تهران در سال ۲۱ بستر مناسبی را برای رشد فعالیت های دانشجویی ایجاد نمود.

از همان سالهای دهه ۲۰ می شد رگه هایی از سه جریان اصلی را در جنبش دانشجویی ایران مشاهده نمود: دانشجویان چپ با گرایش به مارکسیسم که بیشتر وابسته به حزب توده بودند، دانشجویان ملی که ایدئولوژی منسجمی نداشتند و اشتراک اصلی آنها حمایت از دکترمصدق و جبهه ملی بود، و دانشجویان مذهبی که در قالب انجمن های اسلامی سازماندهی شدند.

بخشی از گروه ۵۳ نفر ارانی در سال ۲۰ به تاسیس حزب توده پرداختند. در آن سالها فرآورده های فرهنگی مارکسیستی در سطح گسترده ای تولید و توزیع می شد. ترجمه مطالب متعلق به مکتب چپ در حوزه های فلسفه، هنر، ادبیات و نظریه های اقتصادی فضایی را ساخته بود که تنها کسانی روشنفکر شمرده می شدند که گرایش چپ داشتند. تا سال ۲۸ فضای فعالیت های دانشجویی تقریبا در انحصار کامل حزب توده قرار داشت. سازمان دانشجویی حزب توده قدرت زیادی در محیط دانشگاه داشت. جلسات حوزه های دانشجویی حزب در منازل هم تشکیل می شد و حلقه های مطالعه و بحث رونق زیادی داشت.

سازمان دانشجویان دانشگاه تهران نیز در همین سالها تاسیس شد. البته این سازمان هدف اصلی خود را در اساسنامه رسیدگی به امور صنفی دانشجویان و ایجاد حس همکاری بین دانشجویان دانشکده های مختلف اعلام کرده بود. این سازمان اگرچه بر عدم مداخله در امور سیاسی تاکید داشت؛ اما بیشتر منتخبین آن یا عضو رسمی حزب توده بودند و یا تمایلات توده ای داشتند. شیوه انتخاب اینگونه بود که در هر دانشکده هیئت مدیره ای با رای دانشجویان انتخاب می شد و سپس نمایندگان دانشکده ها هیئت 5 نفره دبیران سازمان را مشخص می کردند. بودجه سازمان از حق عضویت اعضا تامین می شد. همچنین از خیرین کمک های مالی دریافت می شد و گاهی برنامه هایی نظیر کنسرت برگزار می کردند که عواید آن به سازمان می رسید.

تعریف اعضای این سازمان از مسائل صنفی را می توان در دو دسته اصلی “بهبود امکانات رفاهی دانشجویان” و مساله “استقلال دانشگاه” قرار داد. استقلال دانشگاه به این معنی بود که ریاست دانشگاه از طریق شورای دانشگاه و خود دانشگاهیان انتخاب شود، حکومت در امور دانشگاه دخالت نکند و پلیس حق ورود به دانشگاه را نداشته باشد. این سازمان روزنامه ای را هم به عنوان تریبون خود راه اندازی نمود. عضویت در اتحادیه بین المللی دانشجویان هم راهی بود که برای ارتباط با دانشجویان سایر کشورها برگزیده شد. این اتحادیه البته مربوط به دانشجویان کشورهای بلوک شرق بود.

 تیراندازی به شاه در سال ۲۷ موجب شد تا فعالیت های حزب توده غیرقانونی اعلام شود. از سوی دیگر رشد جنبش ملی شدن صنعت نفت به رهبری دکتر محمد مصدق تمایلات ملی گرایانه را در دانشجویان افزایش داد. به آرامی انحصار گروههای چپ در فضای فعالیت های سیاسی دانشجویان شکسته شد و دانشجویان ملی نیز به میدان آمدند. سازمان دانشجویان و جوانان مبارز وابسته به جبهه ملی در سال 29 تاسیس شد. در این دوران جبهه ملی خواهان ملی شدن نفت در سراسر ایران بود اما دانشجویان حزب توده از الغای امتیاز نفت جنوب سخن می گفتند. در واقع آنها با درخواست شوروی برای امتیاز نفت شمال مخالفتی نمی کردند. می توان گفت همان اختلافی که در بیرون دانشگاه میان جبهه ملی و حزب توده وجود داشت به درون دانشگاه نیز منتقل شده بود.

گرایش دیگر در میان دانشجویان گرایش به روشنفکری دینی بود. دانشجویان مذهبی در سال ۲۲ دست به تاسیس انجمن اسلامی دانشجویان زدند که هدف آن بیشتر اصلاح اندیشه دینی، پالایش دین از خرافات و مقابله با نفوذ حزب توده و بهاییت در دانشگاه بود. آنها تحت تاثیر اساتیدی چون مهندس مهدی بازرگان و دکتر یدالله سحابی و همینطور آیت الله طالقانی بودند. این جریان اگرچه در آن سالها اثرگذاری چندانی بر تحولات سیاسی نداشت اما بعدها تبدیل به جریانی قدرتمند در دانشگاههای ایران شد.

حضور دانشجویان مذهبی در مسائل سیاسی بیشتر در اتحاد با دانشجویان نزدیک به جبهه ملی بود. مذهبی ها نیز از حامیان دکتر مصدق بودند. این گروه همچنین نشریاتی چون فروغ علم و گنج شایگان را تریبون خود قرار داده بود. آنها جلسات بحث و انتقاد و سخنرانی های عمومی را به شکل هفتگی برگزار می کردند. برای تقویت حس همبستگی در میان اعضا گردش های دسته جمعی داشتند. همچنین اعیاد و مناسبت های اسلامی فرصتی مناسب برای گردهایی آنها بود. در جلسات تفسیر قرآن آیت الله طالقانی در مسجد هدایت شرکت می کردند و با سایر روحانیون هم رابطه ای دوستانه اما انتقادی داشتند.

 یک گروه مذهبی دیگر که خارج از دانشگاه تشکیل شده بود ولی پایگاه خوبی در میان دانشجویان مذهبی داشت؛ نهضت خداپرستان سوسیالست به رهبری محمد نخشب بود. این گروه به شکل مخفی فعالیت می کرد و علت مخفی کاری آن دوری از جنجال های روزمره سیاسی بود تا بتوانند عضوگیری کرده، اعضا را آموزش دهند و کادرسازی کنند.

 به طور کلی دوره سالهای ۲۰ تا ۳۲ را می توان دوران تولد جنبش دانشجویی ایران دانست. در این دوران تاکید اکثر گروهها بر مسئولیت دانشجویان و جوانان در قبال جامعه بود. گفتمان غالب مبارزه با فقر، مبارزه با ظلم، مبارزه با سلطه بیگانگان و برقراری عدالت اجتماعی بود. ایده حمایت از فقرا به رشد اندیشه های چپ در ایران دامن زده بود و عشق به وطن ایده های ملی گرایانه را گسترش می داد. حضور دختران در جنبش دانشجویی چندان پررنگ نبود. در واقع تعداد دانشجویان دختر نیز بسیار محدود بود. از طرفی می توان مشاهده کرد که تاثیر جنبش دانشجویی تنها محدود به همان دوره باقی نمی ماند و برخی از چهره های جنبش دانشجویی در سالهای بعدی نیز از مبارزان و رهبران برجسته سیاسی شدند.

 شانزده آذر؛ یک روز تاریخی

 وقوع کودتای ۲۸ مرداد ۳۲ موجب سرنگونی دولت ملی دکتر مصدق شد. در هنگام پیروزی کودتا دانشگاه تعطیل بود و نتوانست نقشی در حمایت از دکتر مصدق ایفا کند. فضای بعد از کودتا یاس گسترده ای را در جامعه ایجاد کرده بود. سرکوب، بازداشت و محاکمه، و حتی اعدام گروهی از فعالان سیاسی همراه با توقیف نشریات مستقل جامعه را دچار رکود نموده بود. با این حال بازگشایی دانشگاهها فرصت دوباره ای را برای اعتراض به دولت کودتا فراهم کرد. کمیته نهضت مقاومت ملی دانشگاه تهران توسط دانشجویان ملی تشکیل شد. دانشجویان ملی و توده ای دوباره به هم نزدیک شدند و برخی اعتراضات را به شکل مشترک سازماندهی کردند. آنها با وحود اختلافات برای سازماندهی بهتر کمیته های مشترکی را تشکیل دادند.

محاکمه دکتر مصدق، برقراری رابطه دیپلماتیک با انگلستان و ورود نیکسون معاون رییس جمهور آمریکا (آیزنهاور) از سوی افراد مختلف به عنوان دلایل شکل گیری حادثه ۱۶ آذر مطرح شده است. پیش از این در آبان ماه تظاهرات پراکنده و سریع از سوی دانشجویان در نقاط مختلف شهر انجام می شد و دانشجویان تا پیش از سر رسیدن نیروهای نظامی متفرق می شدند. یک تظاهرات به نسبت گسترده نیز در اعتراض به محاکمه مصدق در سطح شهر برگزار شده بود. برخی نیز با چسباندن عکس های مصدق به دیوار کلاس ها و راهروهای دانشگاه اعتراض خود را به حکومت کودتا نشان می دادند.

ورود نیروهای نظامی به دانشگاه در صبح روز دوشنبه ۱۶ آذر و اقدامات تحریک آمیز آنها موجب نگرانی دانشجویان شده بود. سرانجام فرمان شلیک صادر شد و سه دانشجو بر اثر اصابت گلوله ها جان خود را از دست دادند. عده زیادی هم بازداشت و مجروح شدند. قندچی، شریعت رضوی و بزرگ نیا سه دانشجویی بودند که شهیدان جنبش دانشجویی لقب گرفتند و سه قطره خون نامیده شدند. اینگونه بود که شانزده آذر روز دانشجو شد و هنوز بعد از ۶۰ سال دانشجویان این روز را گرامی می دارند.

بعد از ۱۶ آذر اگرچه فضای رعب و وحشت در دانشگاه حاکم شد؛ اما هنوز دانشگاه محلی برای اعتراض بود. اعتراض به نصب مجسمه شاه در دانشگاه، اعتصاب به مناسبت اخراج گروهی از دانشجویان، اعتراض به قرارداد کنسرسیوم نفت، بزرگداشت روز ملی شدن صنعت نفت، اعتراض به محکومیت دکتر مصدق در اردیبهشت ۳۳، ابراز همدردی با ملت مصر پس از حمله اسرائیل در سال ۳۵، و بزرگداشت شهدای ۱۶ آذر با حضور بر سر مزار آنها در امامزاده عبدالله همه و همه تنها گوشه ای از مبارزات دانشجویان در سالهای خفقان پس از کودتا است. دانشجویانی که از هر فرصتی برای گردهمایی و اعتراض بهره می بردند تا صدای ملت خود باشند.

 

در این جلسه ابتدا در مقدمه ای ضرورت های این دوره، چارچوب، اهداف و ساختار این درس توضیح داده می شود. در...
در این جلسه تلاش می شود مروری بر برخی تجربیات جنبش دانشجویی در کشورهای دیگر داشته باشیم. تجربه ۱۹۶۸ در...
  این جلسه به بررسی رخدادهای زمان انقلاب و مسائل بعد از آن تا پیش از دهه ۷۰ شمسی می پردازد. ابتدای...
در این جلسه موضوعاتی مانند ساختار سازمانی در تشکل های دانشجویی، گفتمان، راهبرد و استراتژی، بهره گیری...
فعالیت های اولیه جنبش دانشجویی از زمان تاسیس نهاد دانشگاه در ایران موضوع این جلسه است. همچنین رخداد ۱۶...
این جلسه از نظر زمانی بیشتر مربوط به سال های بعد از ۱۳۴۰ است. دورانی که گفتمان انقلابی در جنبش دانشجویی...
دفتر تحکیم وحدت در این دوره نقش موثری در انتخاب سید محمد خاتمی به ریاست جمهوری داشت. رخدادهای پس از دوم...
پس از بررسی دوره های مختلف در جلسات قبلی نوبت بررسی شرایط روز فرا می رسد. در این جلسه به موضوعاتی چون...
دانشجو بودن یک ویژگی موقتی است و فعالان دانشجویی در دوره های بعدی زندگی می توانند کنشگران سایر جنبش های...
    دوره های نزدیک تر به دلیل شباهت زیاد به شرایط امروز از اهمیت بالاتری برخوردار هستند. در...

تاریخ

2013

برچسب‌ها

دوره‌های آموزشی