۴.۱: اهداف درس

جهت تعیین استراتژی، درک درست از فضای مدنی و امکانات موجود در آن فضا، برای یک کنشگر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. کشور‌ها درجه های مختلفی از آزادی را برای فعالیت‌ها و سازمان دهی‌ مدنی در اختیار شهروندان خود قرار می دهند. درک درست از فضای سیاسی کشور و امکانات بالقوه برای کنشگری مدنی به شما کمک خواهد کرد تا اهداف خود را واقع بینانه با توجه به شرایط موجود در نظر بگیرید. این مرحله از آن جهت اهمیت دارد که با شناخت درست از فضای مدنی کشور می‌‌توانید با توجه به شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی‌ درک درستی‌ از آن چه که قابل دسترسی‌ و یا غیر قابل دسترسی‌ است داشته باشید.

در این درس شما:

یاد خواهید گرفت که چگونه استراتژی های سازمان دهی‌ با آزادی مدنی در ارتباط است

وضعیّت آزادی بیان و آزادی تشکل‌ها را در کشور خود ارزیابی خواهید کرد

سازمان ها/ کانال‌های سازمانی را که از طریق آن‌ها می‌‌توانید اهداف کنشگری خود را دنبال کنید، شناسایی خواهید کرد

۴.۲: گفتگو با کنشگران

در گفتگوی توانا با
ایوان مارویک
، او از فضای مدنی و شرایط سیاسی که جنبش آتپور در آن شکل گرفت و این که چگونه علی رغم تمام محدودیت ها جنبش به موفقیت رسید، صحبت می کند:

زندگی در صربستان در زمان میلوسویچ بسیار سخت و سخیف بود… میلوسویچ از سرکوب گرانه ترین ابزارها برای ساکت کردن مخالفان و معترضین خود استفاده می کرد. او حتی از به قتل رساندن افراد نیز ابایی نداشت. جوخه های مرگ از سوی دستگاه های اطلاعاتی و امنیتی نظام سازمان دهی می شدند و یادم هست که یکی از همین گروه ها بود که اسلاوکو چوروویژا را که سردبیر بزرگ ترین و پرتیراژترین روزنامه صربستان بود و در مخالفت با حکومت قلم می زد، به قتل رساند و یا چگونه همین جوخه های مرگ، رئیس جمهور پیشین، استامبولیچ، را از ترس این که مبادا دوباره به سیاست بازگردد و رقیبی برای میلوسویچ بشود، سر به نیست کردند.

به خاطر همین شرایط بسیار سخت و ویژه صربستان بود که ما به این نتیجه رسیدیم که سازمان دهی یک تشکیلات متعارف و کلاسیک راهگشا نخواهد بود و باید دست به کار جنبشی از نوع جدید زد به گونه ای که در آن یک رهبری مشخص وجود نداشته باشد به طوری که از میان بردن چنین رهبری هم آسان نباشد. بدین ترتیب ما جنبشی را سازمان دهی کردیم که اساسا افقی بود و نه عمودی، شبکه ای بود و فاقد یک رهبری مشخص و قابل شناسایی.

در گفتگوی توانا با
مرتضی اصلاحچی
، فعال سابق دانشجویی، او از فضای سیاسی حاکم بر دانشگاه های ایران می گوید:

اما از سال 84 که در انتخابات نهم ریاست جمهوری، آقای احمدی نژاد به عنوان رئیس جمهور روی کار آمدند شرایط به کلی عوض شد و فضا به شدت بسته شد و از همان ابتدا دولت تلاش کرد که نهادهای مستقل دانشجویی را سرکوب کند. لغو مجوز کردند و ما به شدت در حال فعالیت برای حفظ خودمان بودیم. نشریات ما لغو مجوز شدند. مجوز برقراری برنامه به ما نمی دادند، یعنی کلا فضا برگشت و دیگر هیچ اقدامی برای فعالیت برایمان متصور نبود و فقط تمام تلاشی که می کردیم این بود که به نوعی با دولت وقت مبارزه کنیم که اجازه ندهیم آن فضای به نسبت باز را از دانشجویان بگیرد و یک فضای سرد و مرده را حاکم سازد… تا حدودی ما موفق شدیم یعنی تا زمانی که دولت نهم به پایان رسید اگرچه آن ها به لحاظ رسمی انجمن های اسلامی و دفتر تحکیم وحدت را لغو مجوز کردند و آن هم از طریق سرکوب شدیدی که در دانشگاه ها ایجاد کردند ولی باز به هر حال آن فضای دانشجویی حفظ شده بود یعنی هنوز اعضای شناخته شده دفتر تحکیم در دانشگاه ها بودند و فعالیت خودشان را می کردند، هرچند به خاطر این فشارها تا حدودی این فعالیت هایشان در حوزه دانشگاه کم رنگ تر شده بود. ولی به هر حال به عنوان افرادی که سیاست های دولت وقت را نپذیرفته بودند در دانشگاه ها بودند و در حد توان خودشان هم فعالیتشان را می کردند.

هنگام مطالعه این نمونه ها، سوالات زیر را در نظر بگیرید:

· کنشگران از چه کانال های ارتباطی برای دنبال کردن هدف خود و به حرکت درآوردن حامیان خویش استفاده نمودند؟

· کنشگران با چه موانعی در راه کنشگری خویش مواجه شدند؟

· چگونه کنشگران بر این موانع غلبه کردند؟

۴.۳: کانال های سازمانی برای کنشگری/ Institutional Channels

شما به عنوان یک کنشگر در چهارچوب مجموعه‌ای از قوانین و نهاد‌ها و سازمان هایی‌ فعالیت می‌‌کنید که در تصمیم گیری‌های مهم و تاثیر گذار بر جامعه دخیل بوده و مشخص می‌‌کنند که شهروندان چه نقشی‌ در اجرای این تصمیمات می‌‌توانند ایفا کنند.

در زیر نگاهی‌ می‌‌اندازیم بر کانال‌های سازمانی کلیدی که از طریق آن‌ها سیاست‌های دولتی شکل می‌‌گیرد.

کانال های سازمانی حکومت/ نهادهای حکومتی:

· مقننه: همکاری با قانون گذاران برای اصلاح قوانین موجود یا تصویب قوانین جدید و یا احراز مقام نمایندگی

· مجریه: همکاری با مجریان قانون (نهادهای دولتی)

· قضاییه: درخواست از دادگاه ها برای اجرای قوانین به طور صحیح و یا پیروی از تفاسیر جدید از قوانین

دیگر کانال های سازمانی:

· مراسم عمومی: شرکت در برنامه هایی چون تظاهرات، اعتصاب، نشست ها، راهپیمایی ها و نافرمانی مدنی (عدم پیروی از قوانین ناعادلانه) …

· احزاب سیاسی: تشکیل حزب سیاسی خود، پیوستن به یکی از احزاب موجود و درخواست از یکی از احزاب موجود تا مسئله مورد نظر شما را در برنامه کاری حزب خود قرار دهند

· جامعه مدنی: تشکیل سازمان خود یا همکاری با سازمان های موجود. شما می تواتید این نهادها را درنظر بگیرید: سازمان های حرفه ای، محلی، غیردولتی و یا گروه های فعال در زمینه مسائل کار و کارگر، خدمات اجتماعی، دانشجویی، محیط زیست…

· رسانه ها: استفاده ازابزار رسانه ها از طریق مقالات و دیگر مطالب مندرج در روزنامه ها، کنفرانس های خبری و مصاحبه ها با خبرنگاران

· شبکه های اجتماعی: تشکیل شبکه ای از هم پیمانان و کمک برای بالا بردن آگاهی از طریق ایجاد صفحه ای برای خود در فیسبوک و اطلاع رسانی درباره فعالیت های خود و ارتباط با هم پیمانان و حامیان

۴.۴: چرا فضای مدنی اهمیت دارد

فرصت‌ها و محدودیت‌ها برای کنشگران تا حد زیادی تابعی است از کانال‌های سازمانی موجود که از طریق آن‌ها شهروندان می‌‌توانند نظرات خود را ابراز کرده و بر حکومت تاثیر بگذارند. برای کنشگران این مساله بسیار حائز اهمیت است که بدانند تا چه اندازه از آزادی می‌‌بایست یا می توانند در چارچوب قوانین کشور به کار گیرند و تا چه اندازه حکومت در مقابل مشکلات و انتقادات مردم پاسخگو می‌‌باشد. کنشگران می‌‌بایست به طور مداوم نبض اوضاع سیاسی کشور را گرفته و از میزان پاسخگویی حکومت نسبت به انتقادات و مشکلات اطلاع داشته و با نیروهای بالقوه جامعه مدنی کشور آشنا شوند. آن‌ها می‌‌بایست نسبت به پذیرش ارزش‌های خود در جامعه حساسیت نشان دهند.

زمانی‌ که یک دولت نسبت به مردم پاسخگو باشد، می‌‌بایست نسبت به نیازها و درخواست‌هایشان برای زندگی‌ بهتر اهمیت نشان دهد. در چنین شرایط سیاسی، کمپین‌های کنشگری بیشتر می‌‌توانند بر سیاست دولت اثر داشته باشند.

در کشور‌هایی‌ که مکانیزم/راهکار‌های سازمانی برای انعکاس نا رضایتی‌ مردم محدود است، کنشگری نیز مسلما با چالش های بیشتری رو به رو است. با این وجود، مردم در هر شرایط سیاسی می‌‌توانند تغییرات مثبت ایجاد کنند. تغییر اجتماعی همیشه به سیاست دولت وابسته نیست و تغییرات اجتماعی رو به جلو حتی در خفقان آور‌ترین فضای سیاسی نیز امکان پذیر است.

در چنین شرایط سیاسی، استراتژی برای تحرک مدنی، افزایش آگاهی‌ و اصلاحات قانونی متفاوت خواهند بود. در این شرایط می‌‌بایست اهمیت ویژه‌ای به راهکار‌های محافظتی از مدافعان و کنشگران داد. همچنین در شرایط سرکوب، گسترش هم پیمانان و شبکه‌های همبستگی‌ ملی‌ و بین المللی برای کنشگران بسیار مهم می‌‌باشد.

روش شناسی برای ارزیابی آزادی های مدنی

برای تشخیص این نکته که به عنوان یک کنشگر تا چه اندازه می‌‌توانید با آزادی عمل فعالیت کنید و چه راهکارهای سازمانی در دسترس هستند، شما می‌‌بایست درک درستی‌ از عناصر اصلی‌ سازنده آزادی داشته باشید. آزادی‌ها و نهادهایی که به شهروندان عادی اجازه تاثیرگذاری در اداره کشور را می‌‌دهند، چه مواردی هستند؟

گروهی از سازمان‌های بین المللی روش شناسی‌‌هایی‌ را برای ارزیابی آزادی‌های مدنی و سیاسی در هر کشوری تهیه کرده اند. یکی‌ از روش شناسی‌‌های بسیار معتبر متعلق به
خانه آزادی
است، سازمان آمریکایی غیر دولتی که آماری از وضعیت آزادی در هر کشوری را از سال۱۹۷۲ تهیه نموده است. آن‌ها از پرسشنامه هایی‌ استفاده می‌‌کنند تا کشور‌ها را در ۳ دسته متفاوت: آزاد، نیمه آزادی و غیر آزاد، قرار دهند. لینک زیر را کلیک کرده و پرسش نامه‌ها را ملاحظه نمایید تا از طریق آن‌ها بتوانید فضای مدنی کشور خود را ارزیابی کنید. 

Freedom House Methodology for Evaluating Freedom

در این جا شما می توانید گزارشات اخیر خانه آزادی که درباره ایران است را ببینید:

–
Freedom in the World, 2010

–
Freedom in the World, 2011

– Freedom on the Net, 2011 (both the
general report
and the
chapter on Iran
)

۴.۵: کنشگری در فضاهای مختلف

لطفا مطالعات موردی توانا- نمونه های کنشگری در کشورهای آزاد، نیمه آزاد و غیر آزاد- را مطالعه کنید.

جنبش هادر کشورهای غیر آزاد 

آنگ سان سو چی: پیشروان جنبش دموکراسی برمه

جنبش حقوق بشر کوبا:زنان سپیدپوش

جنبش هادر کشورهای نیمه آزاد

مارتین لوتر کینگ: مبارزه برای حقوق برابر در آمریکا

جنبش کمربند سبز- وانگاری موتا ماثائی، مادر درختان آفریقا

جنبش هادر کشورهای آزاد

بازپس گیری سیسیل از مافیا: ریتا بورسلینو و جنبش آدیوپیزو

جنبش فمینیستی آمریکا طی دهه های 60 و 70: درهم شکستن موانع برای زنان

هنگام مطالعه این موارد، این سوالات را از خود بپرسید:

· اهداف و استراتژی‌های مدافعان و کنشگران در کشور های مختلف با وضعیت متفاوت در رابطه با آزادی، چگونه با یکدیگر تفاوت دارند؟

· چگونه کنشگران مکانیزم ها/ راهکارهای مشخصی‌ را برای کنشگری خود در نظر گرفته اند؟

· کنشگران در کشورهای فاقد آزادی چگونه از خود در مقابل خشونت حکومتی محافظت نموده اند؟

· چگونه کنشگران در کشور‌های آزاد از قانون مداری و نهاد‌های دموکراتیک بهره برده اند؟

· شما چه درس‌هایی‌ از این جنبش‌ها می‌‌توانید بگیرید؟ 

۴.۶: آزادی بیان و آزادی تشکل ها

آزادی بیان و آزادی تشکل‌ها مهم‌ترین آزادی‌ها در تشخیص وضعیت جامعه مدنی در یک کشور است و این که تا چه حد کنشگران جامعه مدنی می‌‌توانند جنبش‌های مدنی را هدایت نموده و جامعه را به حرکت وا دارند.
اعلامیه جهانی‌ حقوق بشر
که در سال ۱۹۴۸ توسط مجمع عمومی‌ سازمان ملل متحد به تصویب رسیده، به عنوان سند اصلی‌ برابری همه انسان‌ها و‌شان انسانی‌ می‌‌باشد.

اعلامیه جهانی حقوق بشر مواد ذیل را به آزادی بیان و آزادی تشکل‌ها که همه انسان‌ها بدان محق هستند، اختصاص داده:

آزادی بیان- ماده ۱۹

هر فردی حق آزادی عقيده و بيان دارد و اين حق مستلزم آن است که کسی از داشتن عقايد خود بيم و نگرانی نداشته باشد و در کسب و دريافت و انتشار اطلاعات و افکار ، به تمام وسايل ممکن بيان و بدون ملاحظات مرزی آزاد باشد.

آزادی تشکل ها- ماده ۲۰

۱ ) هر شخصی حق دارد از آزادی تشکيل اجتماعات ، مجامع و انجمن های مسالمت آميز بهره مند گردد.

۲) هيچ کس را نبايد به شرکت در هيچ اجتماعی مجبور کرد.

اگرچه اصول اعلامیه جهانی حقوق بشر جهانی می باشند، مسلما همه انسان ها از آن بهره مند نیستند. در مسیرکنشگری خود بسیار مفید خواهد بود که در ابتدا موانع موجود بر سر راه آزادی خود به خصوص آزادی بیان و آزادی تشکل ها را بررسی کنید.

سوالات زیر را در نظر بگیرید:

آزادی بیان

· آیا روزنامه نگاران می‌‌توانند درباره هر موضوعی به هر طریقی که می‌‌خواهند مطلب بنویسند؟ چه موضوعاتی از حساسیت بیشتری برخوردارند؟ آیا دولت به طور سیستماتیک روزنامه نگاران را دستیگر و نشریات را متوقف می‌‌ کند؟

· آیا دولت تمامی یا اغلب کانال‌های رادیو، تلویزیون را کنترل می‌‌کند؟

· آیا استادان دانشگاه‌ها و دانشجویان می‌‌توانند نظرات سیاسی خود را بدون در خطر انداختن موقعیت خویش، ابراز کنند؟

· آیا فکر می‌‌کنید مردم در جامعه شما هنگام بحث بر سر مسائل و شخصیت‌های سیاسی، تاریخی خود را سانسور می‌‌کنند؟

· آیا در کشور شما انتقاد از رهبری سیاسی کشور یا مقامات مذهبی‌ جرم می‌‌باشد؟

· آیا هنرمندان، نویسندگان، موسیقی‌ دانان و فیلم سازان می‌‌توانند آن طور که مایلند فعالیت کنند و آیا مردم در گوش دادن به موسیقی‌ یا دیدن فیلم مورد علاقه خویش یا خواندن هر نوع کتاب و مجله آزادی کامل دارند؟ آیا دولت به طور مداوم موسیقی‌، فیلم و کتاب ‌ها را ممنوع می‌‌سازد؟

· آیا مردم می‌‌توانند به طور کامل و آزاد به اینترنت دسترسی‌ داشته باشند و آیا مردم می‌‌توانند عقاید خویش را از طریق اینترنت بدون سانسور و سرکوب به اشتراک گذارند؟

آزادی تشکل ها

· آیا مردم در کشور شما می‌‌توانند تظاهرات مسالمت آمیز در رابطه با هر موضوعی ترتیب دهند؟ آیا گرفتن مجوز برای تظاهرات آسان است؟

· آیا مردم می‌‌توانند بدون ترس از سرکوب و دستگیری، در خانه ها، دفاتر و اماکن عمومی‌ جمع‌ شده و بر سر هر موضوعی بحث کنند؟

· آیا مردم می‌‌توانند به راحتی‌ گروه و یا سازمانی برای دفاع از موضع خویش و مبارزه برای رسیدن به هدف خویش تشکیل دهند؟ آیا سازمان‌های غیر دولتی در فعالیت‌های خود بدون ترس از دستگیری و توقف فعالیت ها، آزادی کافی‌ دارند؟

· آیا اتحادیه‌های کارگری مستقل به طور قانونی اجازه فعالیت دارند؟

۴.۷: تصمیم گیری در انتخاب نوع کانال های سازمانی

با تجزیه و تحلیل کانال‌های سازمانی موجود در کشورتان برای کنشگری، شما می‌‌توانید بهترین کانال هایی‌ که شما را به موفقیت نزدیک می‌‌کند انتخاب کنید. شما می‌‌توانید از سوالات کلی‌ زیر کمک بگیرید یا اگر وقت دارید، از روش شناسی‌ هایی مانند مطالعه خانه آزادی
Freedom House Survey
یا دیگر منابع مطالعاتی
Resources section
استفاده کنید. سوالات زیر از
روش شناسی‌ خانه آزادی سال ۲۰۰۵
گرفته شده است.

حقوق سیاسی

الف. روند انتخاباتی

۱. آیا رئیس دولت یا دیگر مقامات اصلی‌ حکومتی طی‌ انتخابات آزاد و عادلانه انتخاب شده اند؟

۲. آیا نمایندگان مجلس طی‌ انتخابات آزاد و عادلانه انتخاب شده اند؟

۳. آیا قوانین انتخابات عادلانه، فرصت‌های برابربرای نمایندگی، مکانیزم‌هایی‌ برای رای گیری عادلانه و تنظیم و شمارش صادقانه آرا وجود دارد؟

ب. تکثر سیاسی و مشارکت سیاسی

۱. آیا مردم حق تشکل در احزاب سیاسی گوناگون و یا دیگر گروه‌های سیاسی رقیب را بنا به انتخاب خود دارند؟ و آیا نظام سیاسی نسبت به ظهور و سقوط این احزاب و گروه‌های سیاسی باز و منعطف است؟

۲. آیا آرا مخالف قابل توجه و مؤثر و یا گروه مخالف قدرت مند و یا امکان عملی‌ برای گروه‌های مخالف وجود دارد که بتوانند طی‌ انتخابات قدرت را به دست گیرند؟

۳. آیا انتخاب سیاسی افراد آزاد و مستقل ازنفوذ نظامیان، قدرت‌های خارجی‌، احزاب اقتدار گرا، مقامات مذهبی‌، الیگارشی اقتصادی یا هر گروه قدرت مند دیگر است؟

۴. آیا اقلیت‌های فرهنگی‌، قومی، مذهبی‌ یا هر گروه اقلیتی دیگر حق تعیین سرنوشت، خودگردانی، استقلال یا حق مشارکت در تصمیم گیری‌های مهم مملکتی را دارند؟

ج. عملکرد دولت

۱. آیا نمایندگانی که آزادانه انتخاب گشته اند، سیاست‌های دولت را مشخص می‌‌کنند؟

۲. آیا دولت مصون از فساد فراگیر می‌‌باشد؟

۳. آیا دولت نسبت به رای دهندگان و حوزه های انتخاباتی مسول است و آیا نظارت همراه با شفافیت انجام می‌‌شود؟

سوال های دیگر در خصوص آزادی‌های سیاسی:

الف. در نظام‌های پادشاهی سنتی که در آن هیچ گونه حزب سیاسی یا انتخابات وجود ندارد، آیا نظام سیاسی امکانی را برای مشورت با مردم، تشویق مردم برای به چالش کشیدن سیاست های کشور فراهم می‌‌کند و آیا حقی‌ برای مردم جهت اعتراض به حاکمیت اعطا می‌‌کند؟

ب. آیا دولت یا نظام حاکم عامدانه ترکیب قومی کشور یا منطقه‌ای را تغییر می‌‌دهد تا بدین وسیله فرهنگی‌ را نابود و یا موازنه قدرت را به سود یک گروه خاص بر هم زند؟

آزادی های مدنی

ج. آزادی بیان و عقیده

۱. آیا رسانه‌های آزاد و مستقل و ابزار‌های دیگر برای ابراز عقیده وجود دارد؟

۲. آیا نهاد‌های مذهبی‌ آزاد وجود دارند؟ آیا ابزاری آزاد و مستقل، خصوصی یا عمومی‌، برای بیان عقاید مذهبی‌ وجود دارد؟

۳. آیا آزادی آموزشی وجود دارد و آیا نظام آموزشی آزاد از نفوذ سیاسی می‌‌باشد؟

۴. آیا مباحثه آزاد و باز و مستقل وجود دارد؟

د. حقوق سازمانی

۱. آیا آزادی اجتماعات، تظاهرات یا مباحث آزاد و عمومی‌ وجود دارد؟

۲. آیا آزادی تشکیل سازمان‌های سیاسی یا شبه سیاسی وجود دارد؟ (توجه: این مورد احزاب سیاسی، سازمان‌های مدنی، گروه‌های موقتی در رابطه با موضوعی خاص… را شامل می‌‌شود)

۳. آیا اتحادیه‌ها و سازمان‌های کارگری آزاد وجود دارند؟ آیا راهکارهای موثری برای مذاکرات دسته جمعی‌ کارگر و کارفرما وجود دارد؟ آیا سازمان‌های آزاد حرفه‌ای و خصوصی وجود دارند؟

ه. حاکمیت قانون

۱. آیا قوه قضاییه مستقل وجود دارد؟

۲. آیا اصل حاکمیت قانون در مسائل حقوقی و کیفری اعمال می‌‌گردد؟ آیا پلیس تحت کنترل مستقیم غیر نظامی می‌‌باشد؟

۳. آیا راهکارهای محافظتی در مقابل ایجاد وحشت از سوی پلیس، حبس های غیر موجه، تبعید و شکنجه چه به وسیله گروه‌های موافق و چه به وسیله گروه‌های مخالف حکومت وجود دارد؟ آیا راهکارهایی برای رهایی و آزادی از جنگ و اغتشاش وجود دارد؟

۴. آیا همه مردم در برابر قانون به طور یکسان برخورد می‌‌شوند؟

ی. استقلال شخصی‌ و حقوق فردی

۱. آیا استقلال شخصی‌ وجود دارد؟ آیا حکومت رفت و آمد اشخاص، انتخاب محل سکنی یا انتخاب شغل از سوی آن‌ها را کنترل می‌‌کند؟ آیا راهکاری برای رهایی از نفوذ حکومتی وجود دارد؟

۲. آیا شهروندان حق مالکیت خصوصی دارند؟ آیا فعالیت‌های تجاری خصوصی به طور نا موجه از سوی مقامات حکومتی و نیروهای امنیتی و یا جرائم سازمان یافته تحت تاثیر قرار گرفته است؟

۳. آیا آزادی‌های اجتماعی همچون برابری جنسیتی، حق ازدواج و تولید مثل وجود دارد؟

۴. آیا برابری فرصت‌ها برای همگان وجود دارد؟ آیا افراد از نظر اقتصادی مورد بهره کشی‌ قرار می‌‌گیرند؟

پس از تکمیل تجزیه تحلیل خود، در طرح کنشگری خود تصمیمات خود را یادداشت کرده تا از طریق‌ آن شما بتوانید کانال‌های سازمانی مورد نظر خود را انتخاب کنید. همچنین شما می‌‌بایست اهداف و مقاصد خود را با توجه به شرایط موجود اصلاح کرده تا مواردی که دستیابی بدان امکان پذیر می‌‌باشد را در طرح خود دنبال کنید.

۴.۸: سوالات خلاصه

هنگام تکمیل طرح کنشگری خود در بخش مربوط به فضای مدنی، این سوالات را در نظر بگیرید:

· فضای مدنی کشور من چگونه است و چگونه این امر بر توانایی‌ من در رسیدن به هدفم تاثیرگذار است؟

· چه کانال‌های سازمانی در کشور مرا در پیشبرد کنشگری خود یاری می‌‌رساند؟

· آیا می‌‌بایست اهداف کوتاه مدت و مقاصد خویش را با توجه به واقعیت سیاسی کشور تنظیم نمایم؟

· اگر زمانی‌ آزادی بیشتر وجود داشته باشد، چگونه باید رویکرد خویش را تغییر دهم؟