آزار و اذیت «ناموسی»
شافیلیا احمد ۱۷ساله بود که توسط اعضای خانواده و بستگان خود به طور وحشیانه‌ای در بریتانیا به قتل رسید. پلیس بقایای جسد تکه‌تکه‌شده او را چند ماه پس از قتلش در نزدیکی یک رودخانه پیدا کرد. تنها دلیل کشته‌شدن شافیلیا توسط بستگانش این بود که او از ازدواجی که آنان می‌خواستند ترتیب دهند، سر باز زده بود. خانواده شافیلیا نمی‌توانست چنین «لکه ننگی» را تحمل کند. از دیدگاه پدر و مادر شافیلیا، کشتن یک انسان – حتی دختر خودشان – بهتر از روبروشدن با انگ «بی‌شرافتی» بود؛ انگی که علت آن این بود که شافیلیا خود می‌خواست برای زندگی‌اش تصمیم بگیرد. این دختر ۱۷ساله تنها کسی نبود و نیست که قربانی چنین خشونت دهشتناکی شده است. بسیاری در گوشه و کنار جهان، به‌ویژه بسیاری زنان جوان یا حتی کودکان، می‌دانند که اگر بستگان خود را – به اصطلاح – شرمسار کنند، مرگی بسیار دردناک در انتظار آنان خواهد بود.
خشونت مبتنی بر ناموس: نگاهی به جهان و ایران
«خشونت مبتنی بر ناموس» یا «خشونت به خاطر شرف» منحصر به قتل نیست. این مفهوم طیف گسترده‌ای از اعمال را شامل می‌شود. ایده اصلی پشت این خشونت این است که یک انسان (معمولا یک زن، اما نه لزوما همیشه زنان)، رفتار یا انتخابی کرده است که آبروی خانواده را در معرض خطر قرار داده است. خشونت ناموسی می‌تواند شامل قتل، تهدید به قتل، آزار و اذیت جسمی و روحی، زندانی‌کردن، ازدواج اجباری و مانند این موارد باشد. چنین خشونتی به طرز بارزی با بعضی باورهای مذهبی و فرهنگ‌های محلی و بستگی‌های خویشاوندی در درون خانواده‌های بزرگ در ارتباط است، گرچه بایستی در نظر داشت که همه جوامعی که در آن‌ها خانواده‌های بزرگ از اهمیت برخوردار است، الزاما شاهد خشونت ناموسی نیستند. جوامع متعددی در جهان از جمله هند، پاکستان، افغانستان و یمن به طرزی گسترده با مسئله خشونت ناموسی روبرو هستند.
اگرچه گمان می‌رود که اغلب موارد خشونت ناموسی اصلا گزارش نمی‌شوند و در آمار نمی‌آیند، اما صندوق جمعیت سازمان ملل تخمین می‌زند که سالانه حدود ۵هزار زن به دلایل ناموسی کشته می‌شوند. این جنایات در سراسر جهان رخ می‌دهند و محدود به یک مذهب یا کشور خاص نیستند. با این حال، این قتل‌ها به طور قابل توجهی بیشتر در خاورمیانه و جنوب آسیا شایع هستند و تقریبا نیمی از قتل‌های ناموسی در هند و پاکستان رخ داده است.
در برخی کشورها مانند اردن، قتل‌های ناموسی مجازات حداقلی دارند. ماده ۳۴۰ قانون مجازات اردن کسانی که خویشاوندان مونث خویش (مثلا خواهران یا دختران یا دخترعموهای خودشان) را به دلیل ارتکاب زنا می‌کشند از مجازات معاف می‌کند. چند سال پیش، قانون‌گذاران اردن تلاش کردند قوانین مرتبط با خشونت ناموسی را اصلاح کنند، اما فشار گروه‌های اجتماعی باعث توقف این تلاش‌ها شد.
به نظر می‌رسد در بخش‌هایی از جامعه ایران نیز خشونت ناموسی رواج نگران‌کننده‌ای دارد. افراد – به‌ویژه دختران نوجوان یا جوان – ممکن است به بهانه‌های متعدد از جمله داشتن رابطه با افرادی که مورد پذیرش خانواده نیستند، درخواست طلاق یا به‌چالش‌کشیدن هنجارهای جنسیتی سنتی، قربانی خشونت ناموسی از جمله ازدواج اجباری شوند.
قوانین اسلامی حاکم نیز مجازات سنگینی برای کسانی که مرتکب خشونت می‌شوند در نظر نگرفته است و در مواردی حتی قتل دختر به دست پدر با مجازات‌هایی سبک روبرو شده است. فرهنگ‌های محلی نیز ممکن است در مواردی مشوق خشونت ناموسی باشند.
در دهه گذشته، با افزایش آگاهی‌های حقوقی عمومی، شناخت مردم از خشونت ناموسی – به‌ویژه قتل‌های «ناموسی» – در بریتانیا افزایش یافته است. پرونده‌های جنجالی مانند قتل شافیلیا احمد یا بناز محمود (قربانی دیگر خشونت ناموسی) نقشی اساسی در حساسیت جامعه نسبت به این پدیده داشته است. بر اساس آمار پلیس، به طور متوسط صدها مورد خشونت ناموسی در سال گزارش می‌شود که یک‌سوم آن مربوط به شهر لندن است.
آزار مبتنی بر ناموس چیست؟
در جوامع مردسالار، فعالیت‌های دختران و زنان به دقت توسط نظارت‌های رسمی و غیررسمی رصد می‌شود. در این جامعه‌ها وظیفه حفظ باکرگی و عفت زن که ناموس مردان حساب می‌شود – اغلب بر اساس تعاریفی آشفته و غیرمنطقی از این مفاهیم – وظیفه‌ای است که بر عهده مردان قرار می‌گیرد. قربانیان قتل‌های ناموسی معمولا به اعمالی دست زده‌اند که از دید مردم محلی نشان از ناتوانی مردان در ریاست و کنترل بر آنان بوده است؛ چیزهایی از قبیل گفت‌وگوی آشکار با مردان «نامحرم» یا حتی قربانی تجاوز جنسی بودن. با این حال، یک فرد می‌تواند به دلایل مختلف دیگری، از جمله امتناع از ازدواج موقت یا درخواست طلاق یا جدایی – حتی از شوهری آزارگر، به‌ویژه زمانی که مهریه زیاد است – هدف قتل قرار گیرد. چیزهایی مانند سرپیچی از والدین، لباس، رفتار یا نگرش «غربی»، امتناع از ازدواج اجباری و حتی صرف وجود شایعات نیز ممکن است بهانه‌ای برای انواع خشونت ناموسی قرار گیرد. صرف شک به این‌که یک زن باعث بی‌آبرویی شده است، ممکن است موجب حمله و آزار او شود؛ شکی که عموما فقط ناشی از احساس و خیالات است تا این‌که مبتنی بر حقیقت یا واقعیت‌های اثبات‌شده باشد.
موسسه «حمایت از قربانیان»
موسسه حمایت از قربانیان (Victim Support) یک موسسه مستقل غیرانتفاعی در بریتانیا است که در زمینه حمایت از افراد آسیب‌دیده از جنایات و حوادث فعالیت می‌کند. این موسسه تلاش می‌کند صدای قربانیان باشد و با برگزاری کمپین‌ها و ارائه سایر اشکال حمایت‌ها، به بهبودی و توانمندسازی آنان در سطح محلی و ملی کمک کند.
موسسه حمایت از قربانیان در سال ۱۹۷۴ و با عنوان طرح حمایت از قربانیان در بریستول کار خود را آغاز کرد. با گسترش فعالیت‌ها، این موسسه تا سال ۱۹۷۸ موفق شد دست‌کم در هر شهرستان در انگلستان و ولز یک دفتر حمایت از قربانیان را به راه بیندازد. در سال ۱۹۹۸ نیز خط تلفن ملی رایگان خود را به نام «خط حمایت» (Supportline) راه‌اندازی کرد.
موسسه حمایت از قربانیان لندن اصل اساسی را در ارائه خدمات مدنی‌اش رعایت می‌کند: نخست این‌که موسسه خود را مستقل از پلیس، مقامات محلی و سیستم عدالت کیفری نگاه می‌دارد. به این ترتیب این موسسه می‌تواند فارغ از اشکالاتی که آن سیستم‌های دولتی با آن دست به گریبان هستند فعالیت کند و در ضمن از نفوذ آنان نیز در امان بماند. دومین اصل، رایگان‌بودن ارائه خدمات است. سومین اصل، محرمانه‌بودن اطلاعات افرادی است که درخواست کمک دارند.
این سازمان با توجه به خطراتی که قربانیان را تهدید می‌کند یا نگرانی‌هایی که آنان دارند، اجازه انتقال اطلاعات آنان به بیرون را نمی‌دهد مگر در مواردی که فرد تماس‌گیرنده خود درخواست کند. اصل چهارم، تمرکز بر قربانیان است. موسسه سالانه با هزاران نفر در تماس است و به آنان کمک ارائه می‌کند. اصل پنجم، رعایت تخصص و اتکا به افراد با سطح سواد و آموزش بالا است. تیم‌های موسسه را کارکنان و داوطلبان متخصصی تشکیل می‌دهند که آگاهی‌های بالایی در زمینه انواع مخاطرات پیش روی قربانیان جنایت، شامل قربانیان جنایت مبتنی بر نفرت، آزار خانگی، بهره‌کشی جنسی از کودکان و تروریسم دارند. این موسسه تلاش می‌کند خدمات خود را با توجه به نیازهای خاص هر محل ارائه دهد و به همین دلیل تفاوت‌های موجود در جوامع محلی را در نظر می‌گیرد.
پشتیبانی موسسه به صورت شبانه‌روزی و در تمام روزهای سال ارائه می‌شود. این سازمان همچنین با سازمان‌هایی مشابه مانند «کارما نیروانا»، «سازمان حقوق زنان ایرانی و کرد» و «واحد ازدواج اجباری» همکاری می‌کند. به علاوه موسسه در زمینه آموزش مدنی عمومی فعالیت دارد. یکی از طرح‌های آن برای محافظت از افراد در برابر خشونت ناموسی نیز آموزش ایده «راهکارهای ایمنی» است.
«راهکارهای ایمنی» چیست؟
راهکارهای ایمنی یک استراتژی یا طرح از پیش فکرشده است که به افراد در معرض خطر کمک می‌کند در صورت لزوم از خود محافظت کنند. راهکارهای ایمنی بر اساس این ارزش بنیادین طراحی شده است که هر انسانی حق دارد در امنیت زندگی کند و هیچ عملی به هیچ کس از جمله اعضای خانواده این حق را نمی‌دهد که فردی را مورد آزار و اذیت قرار داده و یا جان او را به خطر اندازند. برنامه راهکارهای ایمنی به‌ویژه برای زمان‌هایی طراحی می‌شود که شرایطی اضطراری وجود دارد.
عناصر اصلی راهکارهای ایمنی عبارتند از شناسایی مکان‌ها و مسیرهای امن و ناامن، فراهم‌کردن راه‌های تماس با افراد مورد اعتماد که در صورت ایجاد خطر بتوان با آنان تماس گرفت و از آنان کمک یا پناه خواست و شناخت گروه‌ها و سازمان‌های حمایتی که می‌توانند به افراد در حفظ امنیت‌شان علیه خشونت‌های خانوادگی کمک کنند.
موسسه حمایت از قربانیان در زمینه ارائه خدمات با سایر گروه‌ها و سازمان‌های مدنی همکاری می‌کند. برای مثال سازمان Refuge (پناه) که برای افرادی که در خانه خود احساس خطر می‌کنند اماکن امن فراهم می‌آورد. موسسه همچنین به هر فرد متقاضی کمک می‌کند با توجه به امکانات محلی و منابعی که وجود دارد راهکار ایمنی شخصی خود را طراحی کند. این راهکار در زمان خطر می‌تواند جان قربانی را نجات داده و زمان را برای ارائه کمک‌های بیشتر به او فراهم کند.
جمع‌بندی
خشونت ناموسی به‌ویژه قتل ناموسی ریشه در فرهنگ و ذهنیت‌هایی دارد که ممکن است نسل به نسل بازتولید شوند. رهایی جامعه از این باورها فرآیندی زمان‌بر و دشوار است که نیاز به آموزش مدنی گسترده و همکاری اجتماعی وسیع دارد. متاسفانه جوامعی که شاهد بیش‌ترین میزان از خشونت ناموسی هستند اغلب بهره زیادی از آن آموزش‌ها و همکاری‌ها ندارند. موسسه حمایت از قربانیان مثالی از یک سازمان غیردولتی و مدنی است که می‌کوشد با تبعات خشونت ناموسی و سایر جرائم مقابله کند. پژوهش روی دستاوردهای موسسه حمایت از قربانیان می‌تواند تجربیاتی عملی از این موسسه را مقابل علاقمندان بگشاید و مسیر را برای سایر کشورها هموار کند تا از رنج قربانیان کاسته شود و تحول اجتماعی با سرعت و سهولت بیش‌تری صورت گیرد.
اقتباس از سایت حمایت از قربانیان در انگلستان