توانا– واژهی «فرهنگستان» مرکب است از فرهنگ و ستان (که پسوند مکان است). در زبانهای پهلوی، فرهنگستان به معنای مدرسه و مکتب است و در سالهای اخیر این لغت را معادل آکادمی یعنی انجمن عالی ادبیان و نویسندگان و دانشمندان برگزیدهاند.(از حاشیه برهان به تصحیح دکتر معین)
نام فرهنگستان ایران و یا فرهنگستان زبان و ادب فارسی در این سالها بیش از همه با یک نام گره خورده است؛ غلامعلی حداد عادل.
وظیفهی اصلی فرهنگستان از همان اول یعنی سال ۱۳۱۴ که به فرهنگستان اول مشهور شد رد و قبول لغات و اصطلاحات، اختیار الفاظ و اصطلاحات در هر رشته و پیراستن زبان فارسی تعریف شده است.
«فرهنگستان ایران برای حفظ و توسعه و ترقی زبان فارسی، در خرداد ۱۳۱۴ انجمنی از ۲۴ نفر از دانشمندان بنام فرهنگستان ایران تشکیل شد که در پیراستن زبان فارسی و جلوگیری از تعصبات افراطی و تسجیل اصطلاحات علمی و تعیین قواعد برای اخذ یا رد لغات خارجی و تهیه مقدمات تالیف فرهنگ و دستور زبان فارسی اقدامات مفیدی کرد.» (تاریخ فرهنگ ایران، عیسی صدیق ص۳۵۶)
فرهنگستان ایران در ۲۹ اریبهشت ۱۳۱۴ به فرمان رضاشاه تاسیس شد و تا سال ۱۳۲۰ فعالیت داشت که به این دوره فرهنگستان اول میگویند.
«اساسنامه آن در جلسه ۲۹ اردیبهشت ۱۳۱۴ به تصویب هیئت دولت رسید و در تاریخ پنجم خرداد ۱۳۱۴ به وزارت معارف ابلاغ شد، پس از آنکه اساسنامهی فرهنگستان به تصویب رسید دو قسم عضو «پیوسته» و «وابسته» برای این موسسه در نظر گرفته شد. اولین جلسه رسمی فرهنگستان، روز دوشنبه دوازدهم خردادماه ۱۳۱۴ در عمارت سابق دانشکدهی حقوق و علوم سیاسی به ریاست مرحوم محمدعلی فروغی، رئیسالوزرای وقت، و به عضویت ۲۴ تن از پیوستگان تشکیل یافت. در سنوات بعد بر شماره اعضای پیوسته فرهنگستان افزوده گردید و اعضای پیوسته آن به ۴۱ تن رسید.» (واژههای برابر فرهنگستان ایران، حسن کیانوش،نشر سروش، ۱۳۸۱، ص۲)
اهم وظایف این فرهنگستان عبارت بود از پیراستن زبان فارسی از الفاظ نامناسب، اختیار الفاظ و اصطلاحات برای هر رشته از رشتهای زندگانی و سعی در اینکه این برگزیدهها حتیالامکان فارسی باشد،تهیه دستور زبان فارسی،جمعآوری لغات و اصطلاحات و اشعار و مثلهای نادر و همینطور ترانههای ولایتی، تشویقق شاعران و نویسندگان برای خلق شاهکارهای ادبی، تشویق دانشمندان به ترجمه و تالیف کتابهای مفید به زبان فارسی فصیح و مانوس و مطالعه در اصلاح خط فارسی. (واژههای برابر فرهنگستان ایران، حسن کیانوش)
فرهنگستان ایران در مجموع سه دوره را سپری کرده است. دوره اول با ریاست محمدعلی فروغی آغاز به کار کرد و در سال ۱۳۱۷ به دستور رضاشاه منحل شد و بعد از مدتی دوباره آغاز به کار کرد و تا سال ۱۳۲۰ ادامه داشت. بعد از سال ۱۳۲۰ فرهنگستان به حالت رکود درآمد.
محمدعلی فروغی
در سال ۱۳۲۲ حبیب یغمایی نشریهای به نام «فرهنگستان» منتشر کرد تا ارگان فرهنگستان و بیانگر نظرات اعضا و همینطور منعکسکنندهی نتیجهی تحقیقات و مطالعات فرهنگستان باشد. این رکود اما همچنان ادامه یافت تا اینکه در سال ۱۳۳۳ با انتقال کتابها و همینطور لوازم اداری فرهنگستان به وزارت فرهنگ عملا تعطیل شد.
فرهنگستان دوم از شهریورماه سال ۱۳۴۷ و با دستور محمدرضاشاه بار دیگر آغاز به کار کرد.
فرهنگستان سوم از سال ۱۳۶۹ آغاز به کار کرد و تا اکنون با نام «فرهنگستان زبان و ادب ایران به فعالیت مشغول است.
داریوش آشوری،زبانشناس، نویسنده و مترجم در مورد دلایل شکلگیری فرهنگستان ایران و فرهنگستان زبان و ادب فارسی به مواجههی ما با غرب و تمدن مدرن از نیمههای قرن نوزدهم اشاره میکند:
«ما از نیمههای قرن نوزدهم در برخورد با تمدن مدرن و دستاوردهای آن، دچار بحران شدیم از همه جهت. یعنی تمام ساختار سنتی جامعه و فرهنگ و سیاست و دولت و همه چیز… آنچه که به نام دنیای سنتی میشناسیم، با بحران مواجه شد و یک مدل دیگری مقابل آن قرار گرفت که سعی کرد از آن مدل تقلید کند. مثلاً از نیمههای دوره ناصری، سعی کردند ساختار دولت و وزارتخانههای مدرن به وجود بیاورند. همچنین شوق دستیابی به دستاوردهای علم و تکنولوژی مدرن بر پایه نهادهای مدرن آموزشی که اولین آن مثلاً دارالفنون بود و بعدها دانشگاه تهران و غیره… همه اینها یک مسئله دیگر را در جنب خودشان مطرح میکردند و آن مسئله زبان و اصطلاحات بود. برای این که دستاوردهای دنیای مدرن به کلی تمامی شکل زندگی انسان را تغییر میدهد. این هدف و برنامهای بود که این فرهنگستانها تاکنون دنبال کردهاند.»
ریاست فرهنگستان، به ترتیب زمانی بر عهده این افراد بود: محمدعلی فروغی (اردیبهشت ۱۳۱۴)، حسن وثوق (آذر ۱۳۱۴)، علیاصغر حکمت (اردیبهشت ۱۳۱۷)، اسماعیل مرآت (مرداد ۱۳۱۷)، عیسی صدیق (مهر ۱۳۲۰)، بار دیگر محمدعلی فروغی (آذر ۱۳۲۰) و حسین سمیعی (ادیبالسلطنه) (۱۳۲۱).
غلامعلی حداد عادل
از اعضای پیوسته فرهنگستان میتوان به ملکالشعرای بهار، علیاکبر دهخدا، محمدعلی فروغی، سعید نفیسی، بدیعالزمان فروزانفر، عل اصغر حکمت، قاسم غنی، ابراهیم پورداوود، محمد قزوینی و جلال همایی اشاره کرد. همچنین از اعضای وابسته میتوان از محمدعلی جمالزاده، هانری ماسه (فرانسه)، آرتور پوپ (آمریکا)، و محمد حسنین هیلکل نام برد.
کمیسیونهای فرهنگستان عبارت از کمسیونهای اصطلاحات اداری، اصطلاحات دادگستری، اصطلاحات علمی، دستور زبان فارسی، کمیسیون فرهنگ، کمیسیون راهنمایی، کمیسیون جغرافیایی و اصطلاحات فرهنگی و کمیسیون پزشکی. (واژههای برابر فرهنگستان ایران، حسن کیانوش، ص۴)
فرهنگستان ایران از دوازدهم خرداد ۱۳۱۴ که با ریاست محمدعلی فروغی کار خود را آغاز کرد تا امروز فراز و نشیبهای بسیاری را طی کرده است. بسیاری موفقترین دورهی فرهنگستان ایران را دورهای میدانند که فروغی ریاست آن را عهدهدار بوده است.
محمدعلی فروغی
محمدعلی فروغی روشنفکری برجسته بود که تاثیر فراوانی بر فرهنگ ایران معاصر بر جا گذاشت.موسی غنینژاد اقتصاددان لیبرال ایرانی در مورد تاثیرات فروغی چنین مینویسد:
«نسلهای متعددی از روشنفکران ایرانی، به ویژه آنها که به زبان خارجی تسلط نداشتند، آشنایی با اندیشههای فلسفی غربی را با خواندن کتاب معروف فروغی در این خصوص یعنی «سیر حکمت در اروپا» آغاز کردهاند. این کتاب هنوز هم، پس از گذشت بیش از هفتاد سال از تالیف آن، خواندنی و پربار است. فروغی مبدع اندیشههای جدیدی نیست و هیچگاه چنین ادعایی نداشته است، اما او را میتوان یکی از تواناترین ایرانیان در درک اندیشههای مدرن غربی و انتقال درست و بدون اعوجاج آنها به زبان فارسی دانست.»
داریوش آشوری در مورد تاسیس و ریاست فروغی بر فرهنگستان میگوید:
«برپاییِ فرهنگستانِ زبانِ فارسی در این دوران یکی از کارهای بزرگی بود که فروغی سرپرستی کرد و بر آن ریاست داشت. فروغی ادیب و زباندان برجستهای نیز بود و ذوق و هنر نویسندگی داشت و ایدههای روشنی در بارهی ضرورتِ نوسازی زبان فارسی و راه-و-روشِ آن. یکی-دو نسلِ پیش از فروغی اگرچه ضرورتِ سادهسازی زبانِ نوشتار را دریافته بودند، اما هنوز نتوانسته بودند برایِ غنیسازیِ واژگانیِ این زبان در جهتِ پذیرشِ مفهومهای علمی و آنچه مربوط به دستاوردها و شیوهی زندگانیِ مدرن است، کارِ نمایانی بکنند. فروغی و کسانی دیگر از همنسلهایِ او در این جهت گامهای بلندتری برداشتند. و البته، فروغی با کارِ ماندگاری که در جهتِ برگرداندنِ فلسفهی اروپایی به زبانِ فارسی کرد، زمینهی یک دگرگونیِ سبکی را در این زمینه فراهم کرد که بسیار اثرگذار بود و نسلهای بعدی از روش او بهرهمند شدند.»