می‌توان گفت در تمامی کشورها علی‌رغم سیستم‌های متنوع حکومت و حکم‌رانی، نظارت بر نیروهای امنیتی، به‌ویژه نظارت بر عملکرد پلیس، امری ضروری است. در حالی که مکانیسم‌های رسمی و بوروکراتیک گسترده‌ای برای این منظور وجود دارد، نقش نظارت اجتماعی غیررسمی نیز در این امر حیاتی است؛ سازوکاری غیررسمی و مدنی که در برخی موارد موثرتر از نظارت رسمی است. 

نظارت اجتماعی غیررسمی توسط شهروندان یا سازمان‌های مدنی مستقل انجام می‌شود که آلوده به سوگیری ناشی از وابستگی به نهادهای رسمی قدرت نیستند. به نظر می‌رسد بدون چنین نظارت غیررسمی، شیوع فساد و سوءاستفاده از قدرت امری معمول می‌شود. این نوع نظارت اغلب ریشه در ارزش‌های اجتماعی پذیرفته‌شده دارد و غالبا از توان رسانه برای جلب توجه عمومی به مسائل استفاده می‌کند– امری که در ادبیات کنشگری مدنی از آن به عنوان افشاگری یا سوت‌زنی یاد می‌شود.

مطالعه روی این نوع از نظارت اجتماعی در رشته‌های دانشگاهی مانند جامعه‌شناسی، جرم‌شناسی و علوم سیاسی اهمیت زیادی دارد و افرادی مانند «امیل دورکیم» و «پیتر فلمینگ» از جمله نظریه‌پردازان آن هستند. اصطلاح «نظارت غیررسمی» می‌تواند شامل تلاش‌های غیررسمی افراد و گروه‌ها برای تاثیرگذاری بر افکار و رفتارهای عمومی نیز باشد. 

به نظر می‌رسد این نوع از نظارت اجتماعی در جوامع پیشامدرن بیش‌تر رایج بوده است. با این حال، حتی در یک جامعه مدرن نیز، نظارت غیررسمی همچنان وجود دارد. اگر حقوق شهروندی توسط قانون تضمین شود و نگرانی از تبعات چنین نظارتی نباشد، بسیاری از کنشگران مدنی از حق خود برای مشاهده و نظارت بر رفتار کارمندان حکومت استفاده خواهند کرد و در برخی موارد، سیستم حقوقی، قضایی و سیاسی را برای تغییرات تحت فشار قرار خواهند داد.

متاسفانه بسیاری از کشورها از آزادی، حاکمیت قانون و دموکراسی برخوردار نیستند و در نتیجه شهروندان حتی اجازه نظارت رسمی بر اعمال ماموران حکومتی را نیز ندارند، چه رسد به گزارش یا انتقاد از بدرفتاری آن‌ها. در حال حاضر، روزنامه‌نگاران در سرتاسر جهان به دلیل گزارش‌دهی در مورد رویدادهایی که توسط رژیم‌های حاکم نامطلوب تلقی می‌شوند، یا در زندان هستند یا با خطر زندان مواجه هستند.

ایران، به‌ویژه پس از روی کار آمدن جمهوری اسلامی، شاهد سرکوب قابل توجه خبرنگاران مستقل و افشاگران بوده است. برای مثال «الهه محمدی» و «نیلوفر حامدی» صرفا به دلیل خبررسانی در مورد قتل مهسا امینی در شهریور ۱۴۰۱، ماه‌ها در بازداشت به سر بردند و در پاییز ۱۴۰۲ به صورت مشروط آزاد شدند. این دو فرد مثال‌هایی واضح از این هستند که محافظت از امنیت و آزادی کسانی که در تلاش هستند نظارت غیررسمی بر رفتار ماموران را پیش ببرند، چه اندازه اهمیت دارد. 

گروه بازرسی بازرسان (Audit the Audit)، یک گروه کنشگری مدنی در ایالات متحده است. بازرسی بازرسان، یک سرویس مبتنی بر وب است که خود را به عنوان پلتفرمی معرفی می‌کند که «افراد و وقایع و درستی و نادرستی کنش و واکنش با پلیس را بررسی می کند.» این مجموعه از عموم مردم درخواست کرده‌ است تا با ارسال مطالب و ویدیو، در تحلیل قوانین و مقررات و بررسی تخلفات پلیس – به‌ویژه بر اساس متمم اول قانون اساسی ایالات متحده – به آنان یاری برسانند.

نظارت بر نیروی پلیس ایالات متحده

در ایالات متحده سازوکار رسمی نظارت بر نیروی پلیس شامل چند لایه از سازمان‌های ناظر برای اطمینان از پاسخگویی نیروها و افزایش اعتماد عمومی به آنان است. در سطح فدرال، وزارت دادگستری (DOJ) از طریق نهادهایی مانند اداره تحقیقات فدرال (FBI) و بخش حقوق مدنی بر سازمان‌های اجرای قانون نظارت می‌کند. وزارت دادگستری به علاوه مسئولیت تحقیق در مورد موارد نقض حقوق مدنی و سوءرفتار پلیس را نیز بر عهده دارد. ادارات پلیس معمولا یک سیستم نظارت داخلی نیز دارند که وظایف آن شامل بررسی شکایات علیه افسران – برای حصول از اطمینان از پایبندی آنان به خط‌مشی‌ حرفه‌ای – است.

نظارت خارج از سازوکار رسمی نیز در قالب هیئت‌های بازبینی یا ناظران مستقل وجود دارد. نهادهای غیررسمی که کار نظارت بر پلیس را بر عهده دارند، ممکن است عبارت از شهروندان یا گروه‌های مدنی باشند که شکایات علیه افسران را بررسی می‌کنند یا درباره عملکرد آنان تحقیقات مستقلی را انجام می‌دهند یا توصیه‌هایی برای اقدامات انضباطی ارائه می‌کنند. نظارت رسانه‌ها و گروه‌های مدافع حقوق مدنی نقش مهمی در پاسخ‌گویی نیروی پلیس ایفا می‌کنند. این نوع نظارت است که موارد سوء رفتار را برجسته می‌سازد و شفافیت و پاسخگویی را ترویج می‌کند.

نظارت بر نیروی انتظامی در ایران

بر روی کاغذ چنین به نظر می‌رسد که نیروی انتظامی در ایران بایستی با ترکیبی از سازوکارهای داخلی و خارجی نظارت شود. در سازوکار داخلی، دستگاه‌های نظارتی خاصی در نیروی پلیس وجود دارد که بر رفتار افسران پلیس نظارت می‌کنند. نهادهای خارج از سازوکار نظارت رسمی که وابسته به مجلس یا قوه قضاییه هستند نیز در مواردی می‌توانند تحقیقات مستقلی انجام دهند و در صورت شناسایی تخلف، دست به اقدامات قانونی بزنند. با این حال، توجه به این نکته حائز اهمیت است که میزان استقلال و اثربخشی نهادهای نظارتی در ایران به‌شدت زیر سوال بوده و انتقاد مستمر سازمان‌های حقوق بشر و ناظران مستقل را به همراه داشته‌ است. در دهه‌های اخیر، نگرانی‌های متعددی در مورد نبود شفافیت و عدم پاسخ‌گویی و اعمال فراقانونی درباره نیروهای انتظامی ایران مطرح شده است که عملا نشان می‌دهد اثربخشی سازوکار نظارت بر پلیس در ایران ضعیف یا ناقص است. علاوه بر این، رژیم جمهوری اسلامی از نیروهای امنیتی متعددی در کنار پلیس استفاده می‌کند که برخی از آن نیروها از مصونیت قضایی و قدرت فراقانونی گسترده‌ای برخوردارند. در چنین چارچوبی است که نظارت غیررسمی توسط شهروندان، به‌ویژه خبرنگاران، اغلب به عنوان توطئه علیه حکومت تلقی می‌شود و ممکن است مجازات نیز به همراه داشته باشد.

گروه «بازرسی بازرسان» چه می‌کند؟

فعالیت‌های این گروه در ایالات متحده آمریکا شامل جمع‌آوری شواهد است. این شواهد عمدتا ویدیوهایی هستند که توسط شهروندان ضبط شده‌اند و برای ضبط آن‌ها از  تلفن‌های همراه، دوربین‌های متصل به لباس یا کلاه، دوربین‌های متصل به وسایل نقلیه (مانند دوربین‌هایی که روی داشبورد ماشین‌ها نصب می‌شوند) استفاده شده است. این ویدیوها، برخورد افسران پلیس و شهروندان را در موقعیت‌هایی مانند زمان ایست خودروها توسط پلیس به تصویر می‌کشد. 

«بازرسی بازرسان» ویدیوها را به همراه شواهد قانونی برای مخاطبان روایت می‌کنند. آن‌ها با اشاره به قانون اساسی ایالات متحده، قوانین و مقررات ایالتی، تصمیمات دادگاه‌ها، تفاسیر قانونی و سایر موارد از جمله این‌که آیا ایست و یا بازرسی افراد منجر به محاکمه شده یا خیر، موقعیت‌های نشان‌داده‌شده در ویدیوها را توضیح می‌دهند. 

آن‌ها رفتار افراد درگیر، از جمله افسران پلیس را با استفاده از یک سیستم نمره‌دهی مشابه نمرات داده‌شده به دانش‌آموزان (از F تا A+) ارزیابی می‌کنند. با استفاده از این ویدیوها به عنوان نمونه‌هایی از زندگی واقعی، «بازرسی بازرسان» نشان می‌دهد که به طور ایده‌آل شهروندان و افسران چگونه باید رفتار کنند و در ضمن پیامدهای اشتباهات آنان را از نظر حقوقی گوشزد می‌کند. بازرسی بازرسان به طور فعال در پلتفرم‌های گوناگون رسانه‌های اجتماعی مانند یوتیوب و فیس‌بوک نیز فعالیت می‌کند و آگاهی‌های قانونی را با مخاطبان خود به اشتراک می‌گذارد.

برای نشان‌دادن کار بازرسی بازرسان، اجازه دهید چند نمونه را بررسی کنیم:

در یک برنامه، بازرسی بازرسان ویدیویی از چند افسر پلیس را در حال دستگیری سرپرستار یک بیمارستان ارائه می‌دهد. پرستار به این دلیل دستگیر شده که به پلیس اجازه نمونه‌گیری خون از یک بیمار را – به دلیل قوانین حریم شخصی بیمارستان – نداده بود. علی‌رغم توضیح پرسنل بیمارستان مبنی بر این‌که طبق مقررات، آنان اجازه ندارند به پلیس نمونه خون شهروندان را تحویل دهند، ماموران با خشونت پرستار شیفت را دستگیر کردند. کارکنان بیمارستان سعی کردند در مورد سیاست‌های حفظ حریم خصوصی بیمار با ماموران بحث کنند، اما افسران تمایلی به گوش‌دادن نداشتند. آن‌ها به پرستار دستبند زده و او را سوار ماشین پلیس کردند. 

در این برنامه «بازرسی بازرسان» از قوانین و مقررات استفاده می‌کند تا نشان دهد که اقدامات افسران غیرقانونی بوده است. در نهایت مشخص می‌شود که در نتیجه این اقدامات غیرقانونی، یک افسر ارشد مسئول توسط اداره پلیس اخراج شده و افسر دیگری نیز مورد توبیخ و خلع درجه قرار گرفت. «بازرسی بازرسان» به هر دو افسر به دلیل رفتار نامناسب و نامعقول آنها نمره F  دادند. «بازرسی بازرسان» در این قسمت از برنامه خود توضیح می‌دهد که علی‌رغم ادعای یکی از افسران مبنی بر این که او صرفا از دستورات پیروی می‌کرد، افسران پلیس به صورت فردی مسئول دانستن و رعایت قانون هستند، ولو دستورات مافوق را نقض کرده باشند.

در برنامه دیگری، «بازرسی بازرسان» تصاویری از یک افسر پلیس را به اشتراک می‌گذارد که از یک شهروند می‌خواهد صدای بسیار بلند موسیقی را که از اتومبیلش پخش می‌شد، کم کند. «بازرسی بازرسان» وضعیت، واکنش شهروندان و سیر حوادث بعدی را تحلیل می‌کند. آن‌ها به قوانین و مقررات مربوط به سر و صدای بلند و فحاشی (در متن آهنگ کلمات رکیک وجود داشت) و همچنین رفتار تحریک‌آمیز شهروندان اشاره می‌کنند. 

این ویدیو نشان می‌دهد که افسر چندین بار به شهروند هشدار می‌دهد در حالی که این شهروند به طرز خطرناکی رانندگی می‌کند و آهنگی شامل ناسزاگویی به پلیس پخش می‌کند. پس از تجزیه و تحلیل دقیق، «بازرسی بازرسان» در مورد شرایطی بحث می‌کند که تحت آن یک افسر پلیس ممکن است یک شهروند را دستگیر کند یا برای آن‌ها احضاریه دادگاه صادر کند. نتیجه‌گیری آنان از این بررسی‌ها این است که افسر با حفظ رفتار آرام و حرفه‌ای و فرارفتن از محدوده اختیارات قانونی نمره بالای A- را دریافت می‌کند. از سوی دیگر، شهروند به دلیل امتناع از همکاری با پلیس و رفتار خصمانه و زننده نسبت به افسر پلیس، نمره پایین C- از «بازرسی بازرسان» دریافت می‌کند.

در برنامه دیگری، «بازرسی بازرسان» یک ایست بازرسی را در یک فرودگاه به نمایش می‌گذارد که در آن افسران امنیتی یک اسلحه را در چمدان یک مسافر کشف می‌کنند. ماموران با مسافر تماس می‌گیرند و او ادعا می‌کند فراموش کرده تفنگش در چمدان بوده است. شهروند مذکور به پلیس توضیح می‌دهد که او طبق قانون فشنگ به همراه ندارد. در این برنامه «بازرسی بازرسان» گزارش مفصلی در مورد قوانین محلی و فدرال در مورد نگهداری و حمل سلاح گرم به مخاطب ارائه می‌دهد. 

علاوه بر این، آن‌ها اطلاعاتی مانند تعداد سلاح‌های گرم کشف‌شده در چمدان‌های مسافران در ایالات متحده را در اختیار مخاطبان قرار می‌دهند. در پایان این برنامه و پس از بازرسی چمدان، ماموران به این نتیجه رسیدند که مسافر واقعا اشتباه کرده و حمل اسلحه ناشی از فراموشی او بوده است. در این برنامه «بازرسی بازرسان» همچنین به جریمه‌های احتمالی شهروندان برای نقض قوانین مربوط به سفر با سلاح گرم می‌پردازد. در این مورد، افسر پلیس درگیر به دلیل حفظ نگرش محترمانه و قانون‌مند، از «بازرسی بازرسان» A+ دریافت می‌کند زیرا او در هر مرحله از تعامل با شهروند، وضعیت را به شیوه‌ای حرفه‌ای برایش توضیح داد و با موفقیت از تبدیل موقعیت به یک بحران جلوگیری نمود.

جمع‌بندی

نظارت موثر بر نیروهای امنیتی، از جمله پلیس، برای حفظ پاسخگویی، شفافیت و اعتماد عمومی بسیار مهم است. در ایالات متحده، این نظارت از طریق یک سیستم چند لایه شامل آژانس‌های نظارت فدرال، بخش‌های امور داخلی در ادارات پلیس، هیئت‌های بازبینی و مشارکت فعال رسانه‌ها، گروه‌های مدنی و شهروندان انجام می‌شود. نقش نظارت غیررسمی بر رفتار نیروهای پلیس و کاهش اعمال خودسرانه و غیرقانونی نیز اهمیت بالایی دارد. «بازرسی بازرسان» نمونه‌ای از این نوع نظارت است که با بهره‌بردن از رسانه‌های اجتماعی در ارائه آگاهی حقوقی و شفاف‌سازی سازوکار قانونی، تعامل پلیس و شهروندان را ارتقا داد.

کشورهای مختلف ممکن است درجات مختلفی از آزادی، حاکمیت قانون و دموکراسی داشته باشند که بر توانایی شهروندان برای نظارت بر اقدامات حکومت تاثیر می‌گذارد. اما نظارت غیررسمی، همراه با مکانیسم‌های رسمی، به داشتن نیروی پلیس مسئول و اخلاقی کمک می‌کند و در نهایت جامعه‌ای را ایجاد می‌کند که مبتنی بر شفافیت، پاسخ‌گویی و احترام به حقوق بشر است.

منابع و مطالعه بیش‌تر 

– “Audit the Audit.” Patreon, www.patreon.com/audittheaudit/about. Accessed 13 Feb. 2024. 

– “Police Staff Standards of Professional Behaviour.” Local Government Association, 11 Sept. 2008. 

– “Police Brutality Is a Global Problem.” Amnesty International, 18 Sept. 2023. 

– Rosenthal, Lawrence. “Good and bad ways to address police violence.” The Urban Lawyer 48.4 (2016): 675-736.